Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΝΕΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΝΘΕΚΤΙΚΗ

Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΝΕΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΝΘΕΚΤΙΚΗ

Bruno Latour

Απόσπασμα:

Είναι δυνατό να βρούμε ένα σύνολο εννοιών που θα μπορούσαν ν’ αντικαταστήσουν το διαχωρισμό τεχνολογίας / κοινωνίας ; Αυτό το νέο σύνολο εννοιών – η συσχέτιση και η αντικατάσταση – θα μπορούσαν να βοηθήσουν να επαναδιατυπώσουμε μερικά απ’ τα παραδοσιακά ερωτήματα πάνω στην κοινωνική τάξη και ιδιαίτερα αυτό της ανθεκτικότητας της κυριαρχίας της δύναμης. Πάντως, αντί να χρησιμοποιήσουμε διαφορετικά εργαλεία για να αναλύσουμε τη δύναμη και την αδυναμία, υπάρχει το επιχείρημα ότι η δύναμη και η κυριαρχία είναι απλώς διαφορετικές τιμές μεταβλητών που θα έπρεπε να μελετηθούν σε όλο τους το πεδίο. Με το ν’ ανακατασκευάσουμε δίκτυα υπάρχει το επιχείρημα ότι μπορούμε ν’ αποκαταστήσουμε μια πλήρη περιγραφή της δύναμης και της κυριαρχίας.

Για πολύ καιρό, η κοινωνική θεωρία απασχολείτο με το να ορίσει τις σχέσεις δύναμης (Barnes 1988), αλλά πάντα έβρισκε δύσκολο να βρει πως επιτυγχάνεται η κυριαρχία. Σ’ αυτή την εργασία, επιχειρηματολογώ ότι για να καταλάβουμε την κυριαρχία, θα πρέπει να ξεφύγουμε απ’ την αποκλειστική απασχόληση με τις κοινωνικές σχέσεις και να τις πλέξουμε σ’ ένα πλέγμα που θα περιλαμβάνει μη – ανθρώπινες παραμέτρους, παραμέτρους που προσφέρουν τη δυνατότητα να κρατήσουν την κοινωνία ενωμένη σαν ένα ανθεκτικό σύνολο. Για να είμαστε ακριβείς, ο διαχωρισμός μεταξύ της υλικής υποδομής και της συμβολικής υπερδομής, είναι χρήσιμος για να θυμίζει την κοινωνική θεωρία της σπουδαιότητας μη – ανθρώπινων παραγόντων, αλλά είναι μια ανακριβής απεικόνιση της κινητοποίησης και εμπλοκής τους μέσα στους κοινωνικούς συνδέσμους. Αυτή η εργασία στοχεύει στο να εξερευνήσει ένα άλλο ρεπερτόριο για τη μελέτη της διαδικασίας της κινητοποίησης. Στο πρώτο μέρος, θα χρησιμοποιήσω ένα πολύ απλό παράδειγμα για να δείξω πού πιστεύω πως θα έπρεπε να συγκεντρωθούμε για να ανακαλύψουμε το σημείο εισόδου τεχνικών μέσα στην ανθρώπινη συλλογικότητα. Στο δεύτερο μέρος, θ’ αναλύσω την όμορφη υπόθεση της φωτογραφικής μηχανής Kodak που μελετήθηκε απ’ τον R. Jenkins για να δείξω πως η κοινωνική θεωρία θα μπορούσε να επωφεληθεί απ’ την ιστορία της τεχνολογίας. Τέλος, θα προσπαθήσω να εξηγήσω πώς η σταθερότητα και η κυριαρχία μπορούν να υπολογίζονται ως μη – ανθρώπινοι παράγοντες και είναι πλεγμένοι στο κοινωνικό πλέγμα.

Οι κοινωνικοί επιστήμονες που ανέπτυξαν την Κοινωνιολογία της Επιστημονικής Γνώσης (ΚΕΓ) στις δεκαετίες '70 και '80 σε αντίθεση με δυο άλλα, περισσότερο αναγνωρισμένα πεδία: η φιλοσοφία της επιστήμης και η ΄΄κοινωνιολογία της επιστήμης΄΄ ( ή πιο συγκεκριμένα η καθιερωμένη κοινωνιολογία της επιστήμης ). Από την πλευρά των ΚΕΓ ερευνητών, η καθιερωμένη κοινωνιολογία της επιστήμης απέτυχε επειδή δεν ανέλυσε το ΄΄περιεχόμενο΄΄ κοινωνικά. Με άλλα λόγια η παραδοσιακή κοινωνιολογία της επιστήμης δεν εξέτασε πως οι κοινωνικοί παράγοντες διαμορφώνουν ή διαπερνούν σχετικά τεχνικές ερωτήσεις τέτοιες όπως επιλογές σχεδιασμού, μεθοδολογίες, θεωρίες, η ερμηνεία των παρατηρήσεων, και αποφάσεων σχετικά με τι να παρατηρήσουν πρώτα απ' όλα. Επομένως, οι κοινωνιολόγοι της επιστημονικής γνώσης τείνουν να ξεπεραστούν ή να παρακμάσουν θεωρητικά οποιαδήποτε ανάλυση που επικεντρώνεται σε καθιερωμένες απόψεις της επιστήμης. Αυτή η απορριπτέα θέση είναι ατυχής. Η καθιερωμένη κοινωνιολογία της επιστήμης αξίζει να αναγνωριστεί ως ένα δυναμικό πεδίο από μόνη της, και η έρευνα αυτού του πεδίου χρειάζεται να ενσωματωθεί σε οποιαδήποτε πλήρη, και υπερπειθαρχημένη μελέτη της επιστήμης και της τεχνολογίας. Την ίδια στιγμή, το ενδοπειθαρχημένο πεδίο των επιστημονικών μελετών μπορεί να βοηθήσει στο να ωθήσει την καθιερωμένη κοινωνιολογία της επιστήμης να αναζητήσει νέες και διαφορετικές ερευνητικές ερωτήσεις.


Από τα συμφραζόμενα και το περιεχόμενο στην συσχέτιση και την αντικατάσταση.

Θα ξεκινήσουμε την ενότητα αυτή, με την έννοια της δήλωσης. Ο Bruno Latour και ο Steve Woolgar (1986: 77 – 79) διακρίνουν πέντε είδη δηλώσεων : (1) εικασίες ή συλλογισμούς, (2) δηλώσεις που βασίζονται στη διαίσθηση του γεγονότος ή στην απουσία του, (3) απαιτήσεις που βασίζονται σε έρευνα ή πορίσματα ερευνητών, (4) αξιώσεις που βασίζονται γενικότερα στη γνώση, την πείρα ή και συγγράμματα , και (5) γνώσεις που θεωρούνται ευρύτερα γνωστές και αποδεκτές, και δεν χρειάζονται τεκμηρίωση. Για την αποδοχή των δηλώσεων (2), χρησιμοποιούνται ορισμένες φορές και κάποια γεγονότα που αποδεικνύουν την παρουσία τους. Το (5), χρησιμοποιείται κάποιες φορές για την διαδοχική διαγραφή των διαισθητικών γεγονότων που επιβάλλει το (2).

Πάνω στην ανάλυση αυτή, βασίσθηκαν αργότερα ο Latour και οι συνεργάτες του, για να συνθέσουν τους κοινωνικό – τεχνικούς γράφους. Στους γράφους αυτούς φαίνεται μια απλή αναπαράσταση της διαγραφής και της ‘‘επαναδιαγραφής’’ των διαισθητικών γεγονότων της κοινωνικής αμφισβήτησης.

Σκεφτείτε μια μικρή καινοτομία που συναντάται συχνά στα Ευρωπαϊκά ξενοδοχεία : την προσκόλληση μεγάλων δυσμετακίνητων βαριδιών στα κλειδιά των δωματίων για να υπενθυμίζουν στους πελάτες – μια έμμεση δήλωση – ότι πρέπει να αφήνουν το κλειδί στη ρεσεψιόν κάθε φορά που φεύγουν απ’ το ξενοδοχείο αντί να το παίρνουν μαζί τους στο γύρο της πόλης. Μια επιτακτική πρόταση αναγραμμένη σε μια πινακίδα – ''Παρακαλούμε αφήνετε το κλειδί του δωματίου σας στη ρεσεψιόν πριν βγείτε έξω'' – φαίνεται πως δεν είναι αρκετή για να κάνει τους πελάτες να συμπεριφέρονται σύμφωνα με τις επιθυμίες του ομιλούντος. Οι ευμετάβλητοι πελάτες μας φαινομενικά έχουν άλλες ασχολίες και τα κλειδιά των δωματίων γίνονται καπνός. Αλλά αν ο καινοτόμος, ο οποίος κλήθηκε για τη διάσωση, αντικαταστήσει την επιγραφή εισάγοντας ένα μεγάλο μεταλλικό βαρίδι, ο διευθυντής του ξενοδοχείου δεν χρειάζεται πλέον να στηριχθεί στην αίσθηση ηθικής υποχρέωσης των πελατών του. Οι πελάτες γίνονται ξαφνικά πανευτυχείς και ξεφορτώνονται αυτό το ενοχλητικό αντικείμενο που κάνει τις τσέπες τους να φουσκώνουν και βαραίνει τις τσάντες τους: πηγαίνουν στη ρεσεψιόν με δική τους πρωτοβουλία για να το ξεφορτωθούν. Εκεί που η δήλωση, η πινακίδα, η επιγραφή, η επιτακτική, η πειθαρχία ή η ηθική υποχρέωση όλα απέτυχαν, ο διευθυντής του ξενοδοχείου, ο καινοτόμος, και το μεταλλικό βαρίδι πέτυχαν. Και παρ' όλα αυτά, η απόκτηση μιας τέτοιας πειθαρχίας έχει ένα τίμημα: ο διευθυντής του ξενοδοχείου έπρεπε να συμμαχήσει - χωρίς τη θέλησή του - με διάφορα μεταλλικά βαρίδια και τη διαδικασία κατασκευής τους.

Αυτή η μικρή καινοτομία δείχνει καθαρά την θεμελιώδη αρχή που βρίσκεται πίσω από όλες τις σπουδές της επιστήμης και της τεχνολογίας : η ισχύς με την οποία ο ομιλητής κάνει μια δήλωση δεν είναι ποτέ αρκετή, στην αρχή , για να προβλέψει την πορεία που η δήλωση θα ακολουθήσει. Η πορεία αυτή εξαρτάται από το τι θα κάνουν οι διαδοχικοί ακροατές με τη δήλωση. Αν ο ακροατής – σε αυτή την περίπτωση ο πελάτης του ξενοδοχείου – ξεχάσει την διαταγή που είναι γραμμένη στην πινακίδα, ή αν δεν μιλάει τη γλώσσα , η δήλωση μετατρέπεται σε λίγη μπογιά πάνω σ’ ένα κομμάτι ξύλο, χωρίς λόγο ύπαρξης. Αν ο ευσυνείδητος πελάτης υπακούσει τη διαταγή, έχει συμμορφωθεί με την προστακτική, προσθέτοντάς της πραγματικότητα. Η δύναμη της δήλωσης λοιπόν, εξαρτάται εν’ μέρει από το τι είναι γραμμένο στην πινακίδα και εν’ μέρει από το τι θα κάνει κάθε ακροατής με την επιγραφή. Χίλιοι διαφορετικοί πελάτες θ’ ακολουθήσουν χίλιες διαφορετικές πορείες αφού διαβάσουν τη διαταγή. Για να μπορέσει να προβλέψει την πορεία, ο διευθυντής του ξενοδοχείου έχει δύο επιλογές. Μπορεί να κάνει όλους τους πελάτες του ίσους εξασφαλίζοντας ότι θα ξέρουν να διαβάσουν τη γλώσσα και ότι θα ξέρουν πως το να πας σ’ ένα ξενοδοχείο στην Ευρώπη σημαίνει ότι ο καθένας έχει ένα προσωπικό, κλειδωμένο δωμάτιο, αλλά το κλειδί πρέπει να δίνεται στη ρεσεψιόν όταν βγαίνει απ’ το ξενοδοχείο κάθε μέρα. ‘Η μπορεί να φορτώσει τη δήλωση με τέτοιο τρόπο ώστε πολλοί διαφορετικοί πελάτες να συμπεριφέρονται όλοι με τον ίδιο τρόπο, άσχετα από τη μητρική τους γλώσσα ή την εμπειρία τους απ’ τα ξενοδοχεία . Η επιλογή είναι μεταξύ ομαδοποίησης και διαχωρισμού.

Η γραμματική προστακτική ενεργεί σαν ένα πρώτο φορτίο – “ αφήστε τα κλειδιά σας ”. Η επιγραφή στην πινακίδα είναι ένα δεύτερο φορτίο. Η ευγενική λέξη “παρακαλώ”, που προστέθηκε στην προστακτική για να κερδίσει τη συμπάθεια του πελάτη και να γαληνεύσει το αρνητικό κλίμα που δημιούργησαν τα δύο πρώτα, συνιστά ένα τρίτο. Η μάζα του μεταλλικού βαριδιού προσθέτει ένα τέταρτο φορτίο. Ο αριθμός των φορτίων που πρέπει κάποιος να προσκολλήσει σε μία δήλωση εξαρτάται από την αντίσταση των πελατών, την απροσεξία τους, την ανατροφή τους, την διάθεσή τους και κατά πόσο έχουν συνηθίσει να υπακούν στους κανόνες του εκάστοτε ξενοδοχείου . Επίσης, εξαρτάται απ’ το ποσό πολύ θέλει ο διευθυντής του ξενοδοχείου να ελέγξει τους πελάτες του. Και τέλος , εξαρτάται απ’ την εξυπνάδα των πελατών του. Τα προγράμματα του ομιλητή γίνονται πιο πολύπλοκα καθώς απαντούν στα αντί–προγράμματα των ακροατών. Αν ένας παράξενος πελάτης μπορούσε να σπάσει τον κρίκο που συνδέει το ελαφρύ κλειδί με το βαρίδι, ο καινοτόμος θα έπρεπε να προσθέσει έναν ενισχυμένο κρίκο, για να αποτρέψει ένα τέτοιο σπάσιμο. Αυτό είναι ένα αντί–αντί–πρόγραμμα. Αν ένας παρανοϊκός διευθυντής ήθελε να εξασφαλίσει μηδέν απώλειες κλειδιών, θα μπορούσε να βάλει ένα φρουρό σε κάθε πόρτα για να ψάχνει τους πελάτες – αλλά τότε μάλλον θα έχανε τους πελάτες του. Μόνον αφού τα περισσότερα από τα αντί–προγράμματα έχουν εξουδετερωθεί γίνεται η πορεία της δήλωσης προβλέψιμη. Οι πελάτες υπακούουν τη διαταγή, με λίγες μόνον εξαιρέσεις , και ο διευθυντής του ξενοδοχείου αποδέχεται την απώλεια λίγων κλειδιών.

Αλλά η διαταγή που υπακούεται δεν είναι πλέον η ίδια με την αρχική διαταγή. ‘Έχει μεταφραστεί, δεν έχει μεταδοθεί. Ακολουθώντας την, δεν ακολουθούμε μια πρόταση μέσα από την έννοια της χρήσης της, ούτε πηγαίνουμε απ’ την έκφραση στην πράξη. Το πρόγραμμα “αφήστε το κλειδί σας στη ρεσεψιόν”, το οποίο τώρα εκτελείται σχολαστικά απ’ την πλειοψηφία των πελατών απλά δεν είναι το ίδιο με το οποίο αρχίσαμε. Η αντικατάσταση του το μεταμόρφωσε. Οι πελάτες δεν αφήνουν πλέον το κλειδί του δωματίου τους. Αντί γι’ αυτό, ξεφορτώνονται ένα άβολο αντικείμενο που παραμορφώνει τις τσέπες τους. Εάν συμμορφώνονται με τις επιθυμίες του διευθυντή, δεν είναι επειδή διάβασαν την πινακίδα, ούτε επειδή έχουν ιδιαίτερα καλούς τρόπους . Είναι επειδή δεν μπορούν να κάνουν αλλιώς. Δεν το σκέφτονται καθόλου αυτό. Η δήλωση δεν είναι πλέον η ίδια, οι πελάτες δεν είναι πλέον οι ίδιοι, το κλειδί δεν είναι πλέον το ίδιο – ακόμα και το ξενοδοχείο δεν είναι πλέον ακριβώς το ίδιο (Akrich 1987, Latour 1991, Law 1986a).

Αυτό το μικρό παράδειγμα δείχνει την “πρώτη αρχή” οποιασδήποτε σπουδής της καινοτομίας στην επιστήμη και την τεχνολογία. Η τύχη μιας δήλωσης βρίσκεται στα χέρια άλλων (Latour 1987b). Οποιοδήποτε λεξικό που θα υιοθετήσουμε για ν’ ακολουθήσουμε την εμπλοκή των ανθρώπων στον κοινωνικό κρίκο θα πρέπει να λάβει υπ’ όψιν του και τη διαδοχή των χεριών που μεταφέρουν μια δήλωση και τη διαδοχή των μεταμορφώσεων στις οποίες υποβλήθηκε η δήλωση αυτή. Για να λάβουμε υπ’ όψιν μας αυτές τις διαδοχικές μεταμορφώσεις, το νόημα της λέξης “δήλωση” πρέπει να ξεκαθαριστεί. Με τη δήλωση εννοούμε οτιδήποτε έχει πεταχτεί, σταλεί ή εξουσιοδοτηθεί από έναν εξαγγέλοντα. Μερικές φορές αναφέρεται σε μια λέξη, μερικές φορές σε μια πρόταση, μερικές φορές σε ένα αντικείμενο, μερικές φορές σε έναν μηχανισμό, μερικές φορές σ’ ένα ίδρυμα . Στο παράδειγμα μας, η δήλωση μπορεί ν’ αναφέρεται σε μια πρόταση που ειπώθηκε από τον διευθυντή του ξενοδοχείου – αλλά επίσης αναφέρεται σε έναν υλικό μηχανισμό που αναγκάζει τους πελάτες ν’ αφήνουν τα κλειδιά τους στη ρεσεψιόν. Η λέξη “δήλωση” επομένως, δεν αναφέρεται στη γλωσσολογία, αλλά στην κλίση που μας πηγαίνει από λέξεις σε πράγματα και από πράγματα σε λέξεις.

Ακόμα και μ’ ένα τόσο απλό παράδειγμα, μπορούμε ήδη να καταλάβουμε ότι όταν μελετούμε την επιστήμη και την τεχνολογία, δεν πρέπει να παρακολουθούμε μια δοσμένη δήλωση μέσω των συμφραζόμενών της. Πρέπει να παρακολουθήσουμε την ταυτόχρονη παραγωγή “κειμένου” και “συμφραζομένων”. Με άλλα λόγια, κάθε διαχωρισμός που κάνουμε κοινωνίας απ’ τη μια μεριά και επιστημονικού ή τεχνικού περιεχομένου απ’ την άλλη μεριά είναι αναγκαστικά αυθαίρετος. Ο μόνος μη – αυθαίρετος διαχωρισμός είναι η διαδοχή των διαφορών μεταξύ “γυμνών” και “φορτωμένων” δηλώσεων. Αυτές, και μόνον αυτές, είναι οι διαφορές και οι διαδοχές που αποτελούν τον κοινωνικό – τεχνικό μας κόσμο. Αυτές είναι που πρέπει να μάθουμε να τεκμηριώνουμε και να καταγράφουμε .

Θέλουμε να είμαστε σε θέση να παρακολουθούμε και την αλυσίδα των ομιλητών και των δηλώσεων τους , και την μεταμόρφωση των ομιλητών και των δηλώσεών τους. Έτσι ορίζουμε δύο διαστάσεις: τη συσχέτιση (κάτι σαν την διαδικασία σύνταξης των γλωσσολόγων) και την αντικατάσταση (ή παράδειγμα για τους γλωσσολόγους). Για να απλοποιήσουμε ακόμα περισσότερο, μπορούμε να τις βλέπουμε αυτές σαν τη διάσταση ΚΑΙ, που είναι όπως το γεωγραφικό πλάτος, και τη διάσταση Ή, που παίζει το πόλο του γεωγραφικού μήκους. Κάθε εμπλοκή μη – ανθρώπων μπορεί να παρακολουθηθεί και απ’ την θέση της στους άξονες ΚΑΙ –Ή και απ’ τις εγγραφές των θέσεων ΚΑΙ και Ή, που την έχουνε διαδοχικά ορίσει. Η κάθετη διάσταση αντιστοιχεί στην εξερεύνηση των αντικαταστάσεων, και η οριζόντια διάσταση αντιστοιχεί στον αριθμό των παραγόντων που έχουν προσκολληθεί στην καινοτομία (βλ. Latour, Mauguin και Teil).

Για να παρακολουθήσουμε ένα διάγραμμα στο παράδειγμα του κλειδιού, θα διαλέξουμε την οπτική γωνία του διευθυντή ως το αρχικό σημείο. Αυτός είναι ο ομιλητής, ή ο εξαγγέλλοντας – δηλαδή, αυτός που μεταδίδει τη δήλωση. Η πορεία που ο διευθυντής θέλει ν’ ακολουθήσουν οι πελάτες του – οι ακροατές – θα την ονομάσουμε πρόγραμμα δράσης. Θα χρησιμοποιήσουμε νούμερα σε παρενθέσεις για να αριθμήσουμε τις διαδοχικές εκδόσεις του προγράμματος δράσης όπως φαίνεται από μια μεμονωμένη οπτική γωνία. Θα τοποθετήσουμε όλα τα προγράμματα στ’ αριστερά του επιλεγμένου σημείου αρχής και όλα τα αντι-προγράμματα στα δεξιά. Ας συμφωνήσουμε επίσης να αριθμήσουμε τους τομείς των προγραμμάτων δράσης με νούμερα σε παρενθέσεις. Τέλος, ας συμφωνήσουμε να σχεδιάσουμε τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ προγραμμάτων και αντι-προγραμμάτων με έντονη γραφή. Αυτή η γραμμή αντιστοιχεί στο εμπρός μέρος αυτής της μικροσκοπικής διαμάχης που παρακολουθούμε εδώ.




Σχήμα 1

Ο διευθυντής του ξενοδοχείου διαδοχικά προσθέτει κλειδιά, προφορικές ανακοινώσεις, γραπτές ανακοινώσεις και τέλος μεταλλικά βαρίδια κάθε φορά που αλλάζει τη συμπεριφορά κάποιου κομματιού του γκρουπ των ‘‘ πελατών του ξενοδοχείου’’.



Στην έκδοση (4), ο διευθυντής και σχεδόν οι πελάτες είναι σε συμφωνία, ενώ στην έκδοση (1) ο διευθυντής είναι ο μόνος που επιθυμεί την επιστροφή των κλειδιών του. Η διαδικασία ή η συσχέτιση ή η διάσταση ΚΑΙ έχουν επεκταθεί με έναν τρόπο που διαρκεί. Αλλά αυτή η επέκταση προς τα δεξιά είχε ένα τίμημα: έγινε αναγκαίο να κατεβούμε κατά μήκος της διάστασης Ή εμπλουτίζοντας το πρόγραμμα δράσης με μια σειρά λεπτών μεταφράσεων. Οι επιθυμίες του διευθυντή έχουν συμπληρωθεί πρώτα με μια πρόταση σε προστακτική, μετά με μια γραπτή πινακίδα και τέλος με μεταλλικά βαρίδια. Οι πελάτες τσιμπούσαν λίγο-λίγο: τελικά εγκατέλειψαν το αντι-πρόγραμμά τους και ‘παραδόθηκαν’ στο πρόγραμμα. Αλλά τα οικονομικά, η ενέργεια και η εξυπνάδα του διευθυντή του ξενοδοχείου τσιμπήθηκαν λίγο! Στην αρχή, η επιθυμία ήταν γυμνή ˙ στο τέλος – ένα τέλος το οποίο μπορεί να είναι μόνο προσωρινό, καθώς άλλα αντι-προγράμματα μπορούν πάντα να εμφανιστούν – ήταν ντυμένη ή φορτωμένη. Στην αρχή ήταν εξωπραγματική ˙ στο τέλος είχε μια δόση πραγματικότητας .

Ένα τέτοιο διάγραμμα δεν ανασκοπεί την εκτόπιση μιας αμετάβλητης δήλωσης μέσα από ένα περιβάλλον χρήσης ή εφαρμογής της. Ούτε ανασκοπεί την εκτόπιση ενός τεχνικού αντικειμένου – σε αυτή την περίπτωση ένα κλειδί με μεταλλικό βαρίδι – μέσα από ένα περιβάλλον χρήσης ή εφαρμογής του. Αντί γι’ αυτό ανασκοπεί μια κίνηση η οποία δεν είναι ούτε γλωσσολογική, ούτε κοινωνική, ούτε τεχνική, ούτε ρεαλιστική. Το διάγραμμα παρακολουθεί τις διαδοχικές αλλαγές που έχουν υποστεί οι πελάτες, τα κλειδιά, τα ξενοδοχεία και οι διευθυντές των ξενοδοχείων. Αυτό γίνεται καταγράφοντας τους τρόπους με τους οποίους μια διαδικαστική εκτόπιση στις συσχετίσεις ''πληρώνεται'' με μια (παραδειγματική) εκτόπιση στις αντικαταστάσεις. Σε ένα τέτοιο διάγραμμα κάθε κίνηση προς τα δεξιά πρέπει να πληρωθεί με μετακίνηση προς τα κάτω.

Ο βαθμός προσκόλλησης μιας παραμέτρου σε ένα πρόγραμμα δράσης διαφέρει από έκδοση σε έκδοση. Οι όροι ''παράμετρος'' και ''βαθμός προσκόλλησης'' είναι συμμετρικοί - δηλαδή εφαρμόζονται χωρίς διαφορά και σε ανθρώπους και σε μη-ανθρώπους. Το κλειδί είναι ισχυρά προσκολλημένο στο βαρίδι με έναν κρίκο, όπως ακριβώς ο διευθυντής είναι πολύ προσκολλημένος στα κλειδιά του. Δεν ενδιαφέρει εδώ ότι η πρώτη σύνδεση λέγεται ''φυσική'' και η δεύτερη ''συναισθηματική'' ή ''οικονομική'' (Law 1986b; Bijker, Hughes and Pinch 1986). Το πρόβλημα είναι ακριβώς να βρει ο διευθυντής έναν τρόπο να προσκολλήσει τα κλειδιά του στη ρεσεψιόν όταν οι πελάτες του βγαίνουν έξω, και το κάνει αυτό προσκολλώντας τους πελάτες του στη ρεσεψιόν με έναν ισχυρότερο και πιο μόνιμο τρόπο απ’ αυτόν με τον οποίον τα κλειδιά είναι προσκολλημένα στις τσέπες των πελατών του!

Παρατηρούμε στο διάγραμμα ότι το κοινωνικό γκρουπ των πελατών του ξενοδοχείου βρίσκεται να μεταμορφώνεται λίγο-λίγο. Η συσσώρευση των στοιχείων – η θέληση του διευθυντή, η σκληρότητα των λέξεων του, η πολλαπλότητα των πινακίδων του, το βάρος των κλειδιών του – καταλήγουν να δοκιμάζουν την υπομονή μερικών πελατών, οι οποίοι τελικά εγκαταλείπουν και συμφωνούν να συνωμοτήσουν με τον διευθυντή, επιστρέφοντας πιστά τα κλειδιά τους. Το γκρουπ των πελατών που δεν έχει εγγραφεί στο (προσωρινό) τέλος αποτελείται (σύμφωνα με τον διευθυντή) είτε από ανθρώπους υπερβολικά δύσπιστους ή από τρομερά αφηρημένους καθηγητές. Αυτή η προοδευτική μεταμόρφωση πάντως δεν εφαρμόζεται μόνο στο κοινωνικό γκρουπ ''πελάτες ξενοδοχείου'' ˙ εφαρμόζεται επίσης στα κλειδιά. Ξαφνικά, αδιάφορα και μη διαφοροποιήσιμα κλειδιά έγιναν ''κλειδιά ευρωπαϊκού ξενοδοχείου'' - πολύ συγκεκριμένα αντικείμενα τα οποία πρέπει τώρα να ξεχωρίσουμε και να απομονώσουμε τόσο προσεκτικά όσο κάναμε με τους πελάτες. Εδώ ακριβώς βρίσκεται το νόημα του να ακολουθείς καινοτομίες. Οι καινοτομίες μας δείχνουν ότι ποτέ δεν δουλεύουμε σε έναν κόσμο γεμάτο παράγοντες στους οποίους μπορεί να δοθεί ένα σταθερό περίγραμμα. Δεν είναι μόνο ότι ο βαθμός προσκόλλησης σε μια δήλωση διαφέρει η ικανότητα τους, ακόμα και ο ορισμός τους, μπορούν να μεταμορφωθούν. Αυτές οι μεταμορφώσεις που έχουν υποστεί οι παράγοντες είναι καίριου ενδιαφέροντος για εμάς όταν παρακολουθούμε καινοτομίες, γιατί μας αποκαλύπτουν ότι ο ενοποιημένος παράγοντας - σε αυτή την περίπτωση ο πελάτης – του – ξενοδοχείου – που – ξεχνά – το – κλειδί - είναι ο ίδιος μια συσχέτιση αποτελούμενη από στοιχεία που μπορούν να επαναδιανεμηθούν. Ανοίγει και κλείνει αυτά τα μαύρα κουτιά του, που μέχρι τώρα, έκαναν την κατανόηση των σημείων εισόδου των καινοτομιών τόσο λεπτεπίλεπτη διαδικασία.

Σημειώστε ότι στην περίπτωση που παρουσιάζεται εδώ η επιτυχία της καινοτομίας – δηλαδή, η επέκτασή της προς τα δεξιά απ’ την οπτική γωνία του διευθυντή – γίνεται δυνατή διατηρώντας συνεχώς ολόκληρη τη διαδοχή των συσσωρευμένων στοιχείων. Μόνο επειδή ο διευθυντής του ξενοδοχείου συνεχίζει να θέλει τα κλειδιά του πίσω, υπενθυμίζει στους πελάτες του δυνατά, βάζει πινακίδες και βαραίνει τα κλειδιά του τελικά καταφέρνει να πειθαρχήσει τους πελάτες του. Είναι αυτή η συσσώρευση που δίνει την εντύπωση πως κερδίσαμε λίγη πραγματικότητα. Αλλά θα μπορούσαμε να φανταστούμε ένα άλλο σενάριο.

Σχήμα 2



Ο διευθυντής θα μπορούσε να ζητήσει απ’ τους πελάτες του να αφήσουν τα κλειδιά τους, αλλά, αφού έχει βάλει μερικές πινακίδες, να νιώσει ότι έκανε αρκετά και δεν έχει τίποτα άλλο να πει. Σαν αποτέλεσμα, υπάρχουν και πάλι πολλοί πελάτες που δεν ακολουθούν ούτε τις προφορικές ούτε τις γραπτές οδηγίες. Τεχνικιστής στην καρδιά, ο καλός μας άνθρωπος επιλέγει μια τεχνική ανάλύση και προχωράει στο να αφήσει όλη τη δουλειά στο αντικείμενο. Βαραίνει όλα τα κλειδιά του χωρίς να βάζει πινακίδες ή να δίνει προφορικές οδηγίες πια. Καταφέρνει λίγους ακόμα πελάτες να συνωμοτήσουν με τις επιθυμίες του, αλλά σύντομα αηδιάζει και εγκαταλείπει το πρόγραμμα του. Τι μένει σ’ αυτή την περίπτωση; Μερικά κλειδιά ισχυρά προσκολλημένα σε μερικά μεταλλικά βαρίδια με μερικούς όμορφους κρίκους, και πελάτες που χαρούμενα μεταφέρουν τον συνδυασμό κλειδί-βαρίδι όπου πανε. Όσο για τον διευθυντή του ξενοδοχείου, κανένας δεν ξέρει τι θέλει πλέον. Σε αυτό το σενάριο η τελική έκδοση (5) θα συσχέτιζε λιγότερα στοιχεία απ’ την οπτική γωνία του αρχικού εξαγγέλλοντα και είναι επομένως σύμφωνα με τον ορισμό μας, λιγότερο, πραγματική. Αλλά για μας, που θέλουμε να παρατηρήσουμε κινητοποίηση μη-ανθρώπων σε μια συγκέντρωση ανθρώπων, η μόνη ενδιαφέρουσα πραγματικότητα είναι η μορφή της διαχωριστικής γραμμής. Εκεί που η ασυμμετρία μεταξύ εφικτού και ανέφικτου, πραγματικού και φανταστικού ή ρεαλιστικού και ιδεαλιστικού κυριαρχεί στις περισσότερες μελέτες της καινοτομίας, η εκδοχή μας αναγνωρίζει μόνο παραλλαγές πραγματοποίησης και αποπραγματοποίησης. Η διαχωριστική γραμμή που διαγράφεται από την εξερεύνηση του τι διατηρεί και τι όχι τη συνοχή του, καταγράφει τις συμβατότητες και ασυμβατότητες ανθρώπων και μη-ανθρώπων – δηλαδή, την κοινωνική λογική των κόσμων στους οποίους ζούμε.

Αυτά τα δυο πιθανά σενάρια στο παράδειγμα μας δείχνουν πόσο δύσκολο είναι να αποφύγουμε την διπλή παγίδα κοινωνιολογισμού και του τεχνολογισμού. Ποτέ δεν αντιμετωπίζουμε αντικείμενα ή κοινωνικές σχέσεις, αντιμετωπίζουμε αλυσίδες οι οποίες είναι συσχετίσεις ανθρώπων (Α) και μη-ανθρώπων (ΜΑ). Κανένας δεν έχει δει μια κοινωνική σχέση μόνη της – ή διαφορετικά τον διευθυντή του ξενοδοχείου να μη μπορεί να πειθαρχήσει τους πελάτες του – ούτε και μια τεχνική σχέση – ή αλλιώς όλοι να ξεχνούν τα κλειδιά και τα βαρίδια.

Αντί γι’ αυτό αντιμετωπίζουμε πάντα αλυσίδες όπως οι παρακάτω:

Α-ΜΑ-Α-ΜΑ-ΜΑ-ΜΑ-Α-Α-Α-Α-ΜΑ (όπου Α σημαίνει ανθρώπινος παράγοντας και ΜΑ μη - ανθρώπινος)

Βέβαια, μια συγκέντρωση Α-Α-Α μοιάζει με κοινωνικές σχέσεις ενώ ένα κομμάτι ΜΑ-ΜΑ-ΜΑ μοιάζει με έναν μηχανισμό ή μια μηχανή, αλλά το θέμα είναι ότι αυτά είναι πάντα ενσωματωμένα σε μακρύτερες αλυσίδες. Είναι η αλυσίδα – η διαδικασία - που μελετάμε ή η μεταμόρφωσή της – το παράδειγμα – αλλά ποτέ δεν είναι κάποια από τα σύνολα ή τα κομμάτια της. Έτσι αντί να ρωτήσουμε ''είναι αυτό κοινωνικό'', ''είναι αυτό τεχνικό ή επιστημονικό'', ή να ρωτήσουμε ''επηρεάζονται αυτές οι τεχνικές από την κοινωνία'' ή ''επηρεάζεται αυτή η κοινωνική σχέση από τεχνικές'' ρωτάμε απλά: έχει αντικαταστήσει ένας άνθρωπος έναν μη-άνθρωπο; έχει ένας μη-άνθρωπος αντικαταστήσει έναν άνθρωπο; έχει η ικανότητα αυτού του παράγοντα αλλαχθεί; έχει ο παράγων - άνθρωπος ή μη-άνθρωπος – αντικατασταθεί από κάποιον άλλο; έχει αυτή η αλυσίδα συσχέτισης επεκταθεί ή μεταβληθεί; Η ισχύς δεν είναι ιδιότητα κανενός από αυτά τα στοιχεία αλλά είναι μιας αλυσίδας.


Πλέκοντας μια ιστορία τεχνολογίας.

Η κύρια δυσκολία στο να ενσωματώσουμε την τεχνολογία στην κοινωνική θεωρία είναι η έλλειψη αφηγηματικών πόρων. Ξέρουμε πώς να περιγράφουμε ανθρώπινες σχέσεις, ξέρουμε πώς να περιγράφουμε μηχανισμούς, συχνά προσπαθούμε να εναλλασσόμαστε μεταξύ συμφραζομένων και περιεχομένου για να μιλήσουμε για την επιρροή της τεχνολογίας στην κοινωνία ή αντιστρόφως, αλλά δεν είμαστε ακόμα ειδικοί στο να πλέξουμε τους δυο πόρους σ’ ένα ολοκληρωμένο σύνολο. Αυτό είναι ατυχές γιατί όποτε ανακαλύπτουμε μια σταθερή κοινωνική σχέση, είναι η εισαγωγή μερικών μη-ανθρώπων που είναι υπεύθυνη γι’ αυτή τη σχετική ανθεκτικότητα. Ο πιο παραγωγικός τρόπος να δημιουργήσουμε καινούργιες αφηγήσεις είναι να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη μιας καινοτομίας (Bijker et al. 1986˙ Bijker and Law 1992˙ Hughes1983). Áυτές οι πρόσφατες ιστορίες επιτρέπουν σε κάποιον να μεταβεί από ανίσχυρους κατασκευαστές σε μια κυριαρχία η οποία είναι τόσο ολοκληρωτική που έχει γίνει αόρατη. Είναι τώρα το τοπίο μέσα στο οποίο η ανθρώπινη δράση και θέληση κυλούν χωρίς προσπάθεια.

Σκεφτείτε την ιστορία του Jenkins για την ταυτόχρονη ανακάλυψη της φωτογραφικής μηχανής Kodak και την μαζική ζήτηση για ερασιτεχνική φωτογραφία. (Jenkins 1975,1979). Ας συντομεύσουμε την ιστορία αυτή αναγνωρίζοντας κάθε πρόγραμμα και αντι-πρόγραμμα και καταγράφοντας διαδοχικά όλους τους καινούργιους παράγοντες, είτε είναι ανθρώπινοι ή μη-ανθρώπινοι, μεμονωμένοι ή συλλογικοί.



Πίνακας 1

Συντομευμένο σενάριο μιας κοινωνικό-τεχνικής πορείας (σύμφωνα με τον Jenkins).

___________________________________________________________________________

(1) επαγγελματίας-ερασιτέχνης (Α)/ δαγκεροτυπία (Β)

(2) επαγγελματίας-ερασιτέχνης (Α)/ υγρό στρώμα επικάλυψης φωτογραφικής πλάκας (C) 1850/ κατασκευή χαρτιού (D) -//- κάνουν τα πάντα μόνοι τους από την αρχή

(3) επαγγελματίας-ερασιτέχνης (Α)/ κατασκευή χαρτιού (D)/ ξηρές φωτογραφικές πλάκες κατασκευάζονται νωρίτερα (Ε) 1860-1870 -//-

(4) επαγγελματίας-ερασιτέχνης/ κατασκευή χαρτιού/ πιο ευαίσθητες ξηρές πλάκες από ζελατίνα 1870-1880/ εταιρείες που κατασκευάζουν πλάκες νωρίτερα -//-

(5) επαγγελματίας-ερασιτέχνης/ κατασκευή χαρτιού/ ξηρές πλάκες από ζελατίνα/ εταιρείες που κατασκευάζουν πλάκες νωρίτερα/ μηχανή συνεχούς επίστρωσης πλακών/ Eastman -//-

(6) (5)/ κεφάλαιο απ’ τον Strong/ ΕΤΑΙΡΙΑ ΞΗΡΩΝ ΠΛΑΚΩΝ EASTMAN 1881-1883 -//- χαμηλή τιμή εισόδου/ εύκολος ανταγωνισμός

(7) (6)/ κοινοπραξία κατασκευαστών πλακών -//- ακόμα περιορισμένη αγορά/ εύθραυστες πλάκες

(8) εύκαμπτο φιλμ του Walker/ Φωτογραφική μηχανή Τσέπης του Walker 1884 -//-

(9) φιλμ σε ρολό αντί για φιλμ σε πλάκα/ φωτογραφική μηχανή που χρησιμοποιεί τα φιλμ -//- δεν υπάρχει τίποτα άλλο στην αγορά εκτός από βαριές φωτογραφικές μηχανές που χρησιμοποιούν φιλμ πλάκας

(10) φωτογραφική μηχανή που χρησιμοποιεί τα φιλμ/ το πρωτότυπο μη- πατενταρισμένο ρολό του Warnerke το 1870 στην Αγγλία/ στήριγμα ρολού/ δυο ρολά χαρτιού επικαλυμμένα (με την ειδική επικάλυψη για φιλμ) -//- πολύ ακριβό/ δύσκολο να βγει από τη μηχανή/ αβέβαια σημάδια/ παραμόρφωση που οδηγεί σε θαμπές φωτογραφίες/ όχι πολύ αξιόπιστη/ ακόμα είναι για τον επαγγελματία

(11) Eastman/ Walker/ εταιρεία υψηλού κύρους/ εμπορικό δίκτυο/ στήριγμα ρολού/ εύκαμπτο φιλμ σε ρολό/ μηχανή κατασκευής σε γραμμή παραγωγής

-//-

(12) (11) 1884 στρώματα ζελατίνας μαζί με επικάλυψη φωτογραφικού φιλμ -//- εύθραυστο

(13) (12) χαρτί/ επικάλυψη φωτογραφικού φιλμ -//- εύθραυστο

(14) (13) χαρτί/ ζελατίνα -//- εύθραυστο

(15) (14) χαρτί/ διαλυτή ζελατίνα/ λιγότερο διαλυτή φωτοευαίσθητη ζελατίνα

-//- παραμόρφωση

(16) (15)/ ζελατίνα στο πίσω μέρος για να αποφευχθεί η παραμόρφωση/ παχύ στρώμα ζελατίνας -//-

(17) (16)/ σκελετός που στηρίζει το ρολό/ ελατήριο για την παραμόρφωση/ συναρμολογούμενα μέρη για να αποφευχθεί το γέμισμα και άδειασμα του φιλμ/ τύμπανο μέτρησης/ διακόπτης για να προχωράει το φιλμ/ διατρητής για ακριβές σημάδεμα -//-

(18) (17)/ νωρίς το 1884 συνεχής μηχανή χαρτιού για τύπωμα στη σειρά -//-

(19) (18)/ πατέντες -//- το 1885 καταχρηστικώς ο Houston πατεντάρει την ανακάλυψη της διάτρησης στο φιλμ για ακριβές σημάδεμα, αποφεύγοντας τις μια-πάνω-στην-άλλη φωτογραφίες

(20) (19)/ ο Houston την άνοιξη του 1889 πουλάει την πατέντα -//- πολύ ακριβή πατέντα

(21) (20)/ καινούργια εμπορική εταιρεία ΕΤΑΙΡΙΑ ΞΗΡΩΝ ΠΛΑΚΩΝ ΚΑΙ ΦΙΛΜ EASTMAN/ o Strong/ oι Walker/ οχτώ μέτοχοι/ υπεργολάβος κατασκευάζει στηρίγματα για ρολό -//- το φιλμ ραγίζει

(22) (21)/ τέλος 1885 το φιλμ διαθέσιμο σε μακριά κορδέλα -//-

(23) (22)/ δελεάζει τους ηγέτες της φωτογραφίας/ παγκόσμιες ανταμοιβές τον Ιούνιο του 1885 στο Λονδίνο -//-

(24) (23)/ ο Warnerke λεει ‘είναι καλύτερο απ’ το δικό μου και διαφορετικό λόγω μαζικής παραγωγής’ -//- το φιλμ πολύ ευαίσθητο στην εμφάνιση/ δεν συγκινεί επαγγελματίες λόγω χαμηλότερης ποιότητας από τις πλάκες

(25) το χαρτί τυπώματος του Eastman πολύ καλό/ η επαγγελματική αγορά ενδιαφέρεται/ η εταιρεία Eastman φτιάχνει και εμφανίζει σε σειρά/ το 1887 6000 εμφανίσεις την ημέρα -//- η αγορά ακόμα περιορισμένη στην εμφάνιση

(26) το φιλμ δεν είναι καλό για επαγγελματίες/ -//- εγκατάλειψη του ερασιτέχνη επαγγελματία (άνοιγμα μαύρων κουτιών (2) έως (6))

(27) καλό για ερασιτέχνη/ μαζική αγορά -//- δεν υπάρχει φωτογραφική μηχανή το καλοκαίρι του 1887

(28) μαζική αγορά/ εύκαμπτο φιλμ (16)/ υπάρχουσες φωτογραφικές μηχανές/ διόρθωση της εμφάνισης από την εταιρεία Eastman -//- ερασιτέχνες δεν ενδιαφέρονται γιατί η υπάρχουσα φωτογραφική μηχανή είναι δύσκολη στη χρήση

(29) μαζική αγορά/ εύκαμπτο φιλμ (16)/ υπάρχουσες φωτογραφικές μηχανές/ διόρθωση της εμφάνισης από την εταιρεία Eastman/ ο χρήστης δεν χρειάζεται να κάνει τίποτα -//- η εταιρεία Eastman κάνει όλη τη δουλειά

(30) μαζική αγορά/ φωτογραφική μηχανή Eastman/ εύκαμπτο φιλμ/ το 1887 το όνομα της Kodak/ 25 δολάρια/ 100 πόζες/ εμπορικό δίκτυο Eastman/ εγχειρίδιο οδηγιών/ διαφήμιση -//-

(31) (30) θριαμβευτική υποδοχή -//- το φιλμ ακόμα εύθραυστο

(32) (31) κατόπιν αντικατάσταση της υποστήριξης για νιτροκυταρικό χαρτί/ εκτόπισμα του ρολού μπροστά αντί για πίσω από το επίπεδο εστίασης -//-

(33) (32) ολόκληρος ο κόσμος/ ανταμοιβές/ μαζική αγορά επιβεβαιώνεται -//- κυτταρικά προβλήματα και οι πωλήσεις πέφτουν το 1892 1893

(34) (33)/ νέα υποστήριξη για το φιλμ/ η αγορά απογειώνεται -//- πιθανοί ανταγωνιστές και πατέντες

(35) (34)/ αγοράζει πάλι όλες τις πατέντες -//-

(36) (35)/ το 1899 μεγάλη βιομηχανία/ μαζική παραγωγή/ μαζική αγορά αυξήθηκε σε ερασιτέχνες από 7 έως 77 χρονών/ εκατοντάδες χιλιάδες φωτογραφικών μηχανών πουλήθηκαν -//-


Αυτός ο πίνακας συνοψίζει μια επιτυχημένη ιστορία, αυτή της ταυτόχρονης κατασκευής ενός νέου αντικειμένου (της φωτογραφικής μηχανής Kodak) και μιας καινούργιας αγοράς (της μαζικής αγοράς). Αυτό που είναι αξιοθαύμαστο στην ιστορία είναι ότι ποτέ δεν έρχεσαι αντιμέτωπος με δυο ρεπερτόρια – υποδομή και υπερδομή, τεχνικές και οικονομικά, λειτουργικότητα και στυλ – αλλά με μεταβαλλόμενες συγκεντρώσεις συσχετίσεων και αντικαταστάσεων. Το φιλμ αντικαθιστά τις πλάκες, το ξηρό στρώμα επικάλυψης αντικαθιστά το υγρό στρώμα επικάλυψης, κεφαλαιούχοι αντικαθιστούν άλλους κεφαλαιούχους, και πάνω απ’ όλα, οι μέσοι καταναλωτές αντικαθιστούν τους επαγγελματίες-ερασιτέχνες. Αναγκάζεται ο τελικός καταναλωτής να αγοράσει μια φωτογραφική μηχανή Kodak; Κατά μία έννοια, ναι, αφού το όλο τοπίο είναι φτιαγμένο έτσι ώστε δεν υπάρχει άλλη δυνατή επιλογή από το να τρέξει στο κατάστημα της εταιρείας Eastman. Παρόλα αυτά, αυτή η κυριαρχία είναι ορατή μόνο στο τέλος της ιστορίας. Σε πολλά άλλα βήματα στην ιστορία η καινοτομία ήταν πολύ εύκαμπτη, διαπραγματεύσιμη, στο έλεος ενός τυχαίου γεγονότος. Είναι αυτή η διαφοροποίηση που κάνει την τεχνολογία τόσο μεγάλο αίνιγμα για την κοινωνική θεωρία. Ας εξετάσουμε αρκετά από αυτά τα αινίγματα χρησιμοποιώντας την απλουστευμένη ιστορία της φωτογραφικής μηχανής Kodak.

α) Τροχιά ή ερμηνεία;

Το πρώτο από αυτά τα αινίγματα είναι η έννοια της τροχιάς. Για παράδειγμα, ο έφορος ενός μουσείου τεχνολογίας που προσπαθεί να φτιάξει ένα έκθεμα πάνω στην ιστορία της φωτογραφίας μπορεί να μπει στον πειρασμό να συνδέσει διαδοχικές εκδόσεις από πρώτες φωτογραφικές μηχανές σε μια θήκη εκθεμάτων. Αυτές, έτσι κι αλλιώς, είναι όλες σκληρά, φυσικά αντικείμενα που μπορούν εύκολα να διατηρηθούν και να δειχθούν. Ο έφορος δεν αρνείται την ύπαρξη των ‘υπολοίπων’ – όλων των φωτογράφων, θεμάτων, αγορών και βιομηχανιών που περιβάλλουν τις φωτογραφικές μηχανές. Αντιθέτως, όλο αυτό μεταμορφώνεται σε ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο το τεχνικό αντικείμενο κινήθηκε, μεγάλωσε, άλλαξε, ή έγινε πιο πολύπλοκο. Κι όμως αν συγκρίνουμε την εφεύρεση του Warnerke με την φωτογραφική μηχανή του Eastman, παρατηρούμε ότι είναι ακριβώς τόσο ανόμοια όσο η έκδοση (10) από την έκδοση (24) του παραπάνω πίνακα – ένα επεισόδιο στο οποίο ο Warnerke πολύ ευγενικά αναγνωρίζει την πρωτοτυπία του Eastman. Ο βαθμός ομοιότητας πρέπει να ληφθεί σαν δείκτης σε μια αλυσίδα συσχέτισης.

Από την οπτική γωνία της τροχιάς ενός γυάλινου-και-ξύλινου αντικειμένου που κινείται μέσα στην κοινωνία, αυτές οι δυο καινοτομίες δεν θα έπρεπε να είναι συνδεδεμένες σε μια θήκη εκθεμάτων ενός μουσείου όσο δεν θα έπρεπε μια ραπτομηχανή και ένα χειρουργικό τραπέζι. Αντιβαίνοντας τις ερμηνείες, η έννοια της τροχιάς ανακαλύπτει το σουρεαλιστικό ΄΄cadavres exquis΄΄. Kι όμως από την οπτική γωνία της ροής των συσχετίσεων και υποκαταστάσεων, υπάρχει όντως κάποιος σύνδεσμος, που αποτελείται από τους ίδιους τους Warnerke και Eastman. Αλλά αυτός ο σύνδεσμος δεν υποβαστάζεται από ξύλο, μπομπίνες ή γυαλί. Οι δυο εφευρέσεις δεν έχουν έναν κοινό μη-άνθρωπο: εμφανίζονται να έχουν κάτι τέτοιο ύστερα από αναδρομική εξέταση. Η εξερευνητική δουλειά του Eastman και μόνο δημιουργεί έναν σύνδεσμο μεταξύ του στηρίγματος για το ρολό που σχεδιάστηκε για επαγγελματίες ερασιτέχνες στην Αγγλία και της αυτόματης φωτογραφικής μηχανής που παράχθηκε μαζικά στην Αμερική. Ή θα δώσουμε σε αυτή τη δουλειά μια θέση στην υποκείμενη μας ψυχανάλυση, στην οποία περίπτωση ο σύνδεσμος δεν είναι τυχαίος, ή όχι, στην οποία περίπτωση ο σύνδεσμος μεταξύ των δυο δεν είναι τίποτα άλλο από ένα κειμήλιο της τεχνητής ιστορίας της τεχνολογίας.

β) Μορφές ή περιεχόμενα;

Αντί να μπερδεύουμε τον δευτερεύοντα μηχανισμό της απόδοσης με τον πρωτεύοντα μηχανισμό της κινητοποίησης, θα έπρεπε να παραμείνουμε στο τελευταίο. Μια καινοτομία είναι μια διαδικαστική γραμμή (ΚΑΙ) που περιέχει τόσους ανθρώπους και μη-ανθρώπους όσους είχαν επιστρατευθεί για να αντικρούσουν τα αντι-προγράμματα. Αν ακόμα και ένας τομέας διαφοροποιηθεί από μια έκδοση στην επόμενη, η καινοτομία απλά δεν είναι πλέον η ίδια. Αν όλοι οι τομείς είναι διαφορετικοί εκτός από έναν, δεν υπάρχει κανένας απολύτως λόγος να ομαδοποιήσουμε δυο εκδόσεις στην ίδια βιτρίνα. Εξακολουθούμε να έχουμε την κακή συνήθεια του διαδότη (Latour 1987b) να θεωρεί ότι ένας συγκεκριμένος τομέας ενός προγράμματος δράσης είναι η ουσία μιας καινοτομίας, και ότι οι άλλοι είναι μερικώς πλαίσιο, συσκευασία, ιστορία ή εξέλιξη. Αλλά η μόνη ουσία ενός προγράμματος ή των αξιώσεων μιας γνώσης είναι η συνολική της ύπαρξη.

Αυτός ο υπαρξισμός (επεκταμένος σε αντικείμενα!) παρέχει μια ακριβή αναλογία στο διαχωρισμό μεταξύ ρητορικών ερωτήσεων (ή συσκευασία) και ουσιαστικών ερωτήσεων. Η ανάλυση δικτύων έχει ευρέως επικριθεί για την μεταμόρφωση επιστημόνων σε πωλητές πλυντηρίων, ανθρώπων που συνεχώς ανησυχούν για τη ρητορική και την αναγνώριση και πολύ λίγο ενδιαφέρονται για το περιεχόμενο των ανακαλύψεών τους. Αλλά αυτή η εναντίωση είναι διπλά άδικη, και για τους πωλητές πλυντηρίων, οι οποίοι σίγουρα ασκούν πολύ μεγαλύτερη λεπτότητα απ’ ότι τους αναγνωρίζεται συνήθως, και για τους καινοτόμους. Είναι η επινόηση της λέξης ΄΄Kodak΄΄ σημαντική ή όχι; Είναι απλά και μόνο η απόφαση να φτιάξεις μια αγορά αρκετή; Ή είναι μια τέτοια απόφαση περιττή; Είναι το όλο θέμα πρόβλημα μάρκετινγκ; Όλες αυτές οι ερωτήσεις θα έπρεπε να αποκτήσουν ένα ακριβές νόημα: οδηγεί ο παράγοντας ΄΄το όνομα Kodak΄΄ σε μια μετατροπή της ανθεκτικότητας της διαδικασίας, και αν είναι έτσι, πόσο μεγάλη μετατροπή; Στην αφήγηση του Jenkins, o παράγοντας ΄΄όνομα Kodak΄΄ στην έκδοση (30) είναι ένας παράγοντας ανάμεσα σε είκοσι-τρεις άλλους παράγοντες, και επιτρέπει μόνο την επιστράτευση ενός μεμονωμένου καινούργιου παράγοντα στην έκδοση (31). Σ’ αυτή ακριβώς την περίπτωση, μπορούμε να μετρήσουμε το ακριβές βάρος της ρητορικής συσκευασίας. Το ενδεχόμενο ή η ίδια η ανάγκη διαφέρει ανάλογα με το μέγεθος της διαδικασίας και το ποσό της αντικατάστασης στο οποίο υπόκειται αργότερα.

Σκεφτείτε, πάντως, την περίπτωση του Τούρκου αστρονόμου στο ο Μέγας Πρίγκιπας του Saint-Exupιry. Όταν αποδεικνύει την ύπαρξη του αστεροειδή Β 612 ντυμένος με το παραδοσιακό εθνικό του κουστούμι, οι συνάδελφοί του, του φέρονται με περιφρόνηση και γέλιο. Την επόμενη μέρα, κάνει την ‘ίδια’ επίδειξη ντυμένος με επίσημο κουστούμι και κερδίζει την εκτίμηση των συναδέλφων. Η μόνη διαφορά είναι το ντύσιμο του αστρονόμου. Εδώ έχουμε πράγματι μια περίπτωση στην οποία η σπουδαιότητα απλά και μόνο της ρητορικής συσκευασίας είναι σημαντική, αφού οδηγεί στην αναγνώριση. Μόνο ένας διαδότης, ένας ρεαλιστής, ή ένας επιστημολογιστής θα έβρισκε γελοίο το ότι στην πρώτη παρουσίαση του αστρονόμου δεν έλειπε τίποτα εκτός από μια γραβάτα. Αυτοί που ακολουθούν καινοτομίες ξέρουν πολύ καλά ότι μια γραβάτα μπορεί να κάνει όλη τη διαφορά, και ότι δεν υπάρχει λόγος να εξισώσουμε την διαδικασία ΄΄παρουσίαση + τούρκικο εθνικό κουστούμι + συναδελφικό γέλιο΄΄ με την διαδικασία ΄΄παρουσίαση + επίσημο κουστούμι + συναδελφική εκτίμηση΄΄. Αλλά δεν χρειάζεται απαραίτητα να συμπεράνουμε ότι η σπουδαιότητα μιας γραβάτας και ενός επίσημου κουστουμιού είναι σύμφωνα με τις αρχές και για πάντα βασικό στα μαθηματικά! Ο αναλυτής δεν θα πρέπει ποτέ να προκαθορίζει το βάρος του τι μετράει και τι όχι, του τι είναι ρητορικό και τι ουσιώδες, του τι εξαρτάται από τη μύτη της Κλεοπάτρας και τι αντιστέκεται σε όλα τα ενδεχόμενα. Το βάρος αυτών των παραγόντων πρέπει να υπολογίζεται σαν μια συνάρτηση της κίνησης των συντάξεων και θα είναι διαφορετικοί σε κάθε ιστορία.

γ)Κοινωνικό πλαίσιο ή τεχνικό περιεχόμενο;

Συμμετρική στην ψευδαίσθηση μιας τροχιάς που διασχίζει ένα πλαίσιο είναι αυτή ενός πλαισίου που διασχίζεται από καινοτομίες. Χρειάζεται να διώξουμε και αυτό το κοινωνιολογικό φάντασμα επίσης αν θέλουμε να καταλάβουμε πως γίνεται το πλέξιμο των ανθρώπων και μη-ανθρώπων.

Μπορεί κανείς να πει πως οι ερασιτέχνες επαγγελματίες των πρώτων ημερών της φωτογραφίας ήταν στενόμυαλοι ως προς την τεχνολογική πρόοδο απ’ το 1886, και ότι το ευρύτερο κοινό ήταν ανοιχτόμυαλο στην πρόοδο απ’ το 1892; Μπορεί κανείς να εξηγήσει τη διάδοση της φωτογραφίας εξετάζοντας τη φύση των κοινωνικών συνόλων που ενδιαφέρονται γι’ αυτή; Με αλλά λόγια πρέπει η έννοια του ενδιαφέροντος να σταθεροποιηθεί ώστε να εξηγήσουμε την πορεία των δικαιωμάτων στη γνώση; Όχι, γιατί τα ίδια τα κοινωνικά σύνολα μεταμορφώθηκαν έντονα απ΄ τις καινοτομίες. Οι επαγγελματίες ερασιτέχνες που ενδιαφέρονταν για την ξηρή πλάκα του Eastman – εκδόσεις (5) και (6) – ήταν πολύ απογοητευμένοι απ΄ το φιλμ σε ρολό – έκδοση (24) – του οποίου η ποιότητα ήταν κατά πολύ κατώτερη απ΄ αυτή της πλάκας: ενδιαφέρονταν στο να εκτυπώνουν και να εμφανίζουν φωτογραφίες στο φωτογραφικό χαρτί του Eastman (25) , και δεν ενδιαφέρονταν καθόλου για την φωτογραφική μηχανή Kodak. Διαχώριζαν ενεργητικά τις προτεινόμενες καινοτομίες , αλλά και αυτοί μεταβάλλονταν, μετατρέποντας τα εργαστήρια τους και αναθέτοντας την εργασία της προετοιμασίας της πλάκας , και αργότερα του χαρτιού, σε εταιρίες. Αυτό που παρατηρούμε είναι ένα σύνολο μεταβλητής γεωμετρίας που μπαίνει σε μια σχέση με ένα αντικείμενο μεταβλητής γεωμετρίας. Και τα δυο μεταμορφώνονται. παρατηρούμε μια διαδικασία μετάφρασης – όχι αποδοχής, απόρριψης, αντίστασης ή αποδοχής.

Το ίδιο ισχύει για τους ερασιτέχνες. Ο ερασιτέχνης στην έκδοση (36) ο οποίος το μόνο που έχει να κάνει είναι να πατήσει το κουμπί στη φωτογραφική μηχανή Kodak, μιμούμενος με αυτό τον τρόπο εκατομμύρια άλλους ερασιτέχνες, και ο οποίος δεν χρειάζεται κανένα εργαστήριο αφού μπορεί να στείλει τη φωτογραφική μηχανή με τα φιλμ για εμφάνιση στα εργοστάσια του Eastman, δεν είναι πλέον ο ίδιος με αυτόν της έκδοσης (24) , ο οποίος αγόραζε φωτογραφικές μηχανές των οποίων το φιλμ κολλούσε και παρήγαγε θαμπές φωτογραφίες. Μεταμορφώθηκε και αυτός έντονα απ΄ τις καινοτομίες. Η ερασιτεχνική αγορά εξερευνήθηκε, αποσπάστηκε και κατασκευάστηκε από ετερογενή κοινωνικά σύνολα τα οποία δεν υπήρχαν με αυτή τη μορφή πριν τον Eastman. Οι νέοι ερασιτέχνες και η φωτογραφική μηχανή του Eastman συμπαρήγαγαν ο ένας τον άλλο. Δε βλέπουμε ούτε αντίσταση, ούτε άνοιγμα, ούτε αποδοχή, ούτε άρνηση της τεχνολογικής προόδου. Αντί γι’ αυτό, βλέπουμε εκατομμύρια ανθρώπους, κρατούμενους από μια καινοτομία που αυτοί οι ίδιοι κρατούν.

Και τη συμβαίνει με τον Eastman ; Είναι σταθερός παράγοντας; καθόλου. Το περίγραμμα του τι ο Eastman θέλει να κάνει, καθώς επίσης και το μέγεθος και η σχεδίαση της εταιρίας του διαφέρουν σ’ αυτή την ιστορία. Αντίθετα με τους ισχυρισμούς αυτών που θέλουν να κρατήσουν είτε την κατάσταση της τεχνολογίας ή αυτή της κοινωνίας σταθερή, είναι δυνατό να σκεφτούμε μια πορεία μιας καινοτομίας στην οποία όλοι οι παράγοντες συν-εξελίσσονται. Η ενότητα μιας καινοτομίας δε δίνεται από κάτι που θα παρέμενε σταθερό μέσα στο χρόνο, αλλά απ’ την κινούμενη μετάφραση αυτού που ονομάζουμε, με τον Serres, ένα ημι-αντικείμενο. (Serres 1987).

δ) Ρεαλιστικό ή μη-Ρεαλιστικό;

Ξεδιαλύνοντας τη διαφορά ανάμεσα σε αυτό που μεταλλάσσεται και στο περιβάλλον στο οποίο μια καινοτομία μεταλλάσσεται, θα πρέπει να αφαιρέσουμε ακόμα ένα πρόβλημα: αυτό της ασυμμετρίας μεταξύ του πραγματοποιήσιμου και του μη πραγματοποιήσιμου.

Διαβάζοντας την κοινωνικό-τεχνική αφήγηση του Eastman, μπορούμε εύκολα να δούμε ότι η έκδοση (36) δεν είναι η πραγματοποίηση – ή αντικειμενοποίηση, ή αφηρημένη αναπαράσταση, (Η αρχή της αφηρημένης αναπαράστασης μπορεί να χρησιμοποιηθεί στις επιστημονικές μελέτες ως ένας τρόπος περιγραφής του πως γενικές πολιτιστικές αξίες μπορούν να έρθουν στο σημείο να αντιμετωπιστούν ως φυσικές εφόσον έχουν αποκωδικοποιηθεί σε επιστημονικές. Για παράδειγμα, η Donna Haraway περιγράφει το γένος ως ''μια αρχή ανεπτυγμένη να αμφισβητήσει την επικύρωση της διαφοράς των φύλων'' (1989: 290). Οι φεμινιστές έχουν δείξει πως η επιστήμη αναπαριστά πολιτιστικές αξίες και κατηγορίες αποδίδοντάς τους μια φυσικότητα που στην πραγματικότητα ίσως δεν υπάρχει. Ιστορικώς, αυτό έχει συχνά συμβεί σε περιγραφές φυσικών διαφορών ανάμεσα σε ομάδες ανθρώπων σύμφωνα με τη φυλή, το γένος και την σεξουαλικότητα. Βιολογικές ή γενετικές διαφορές (όπως χρώμα δέρματος ή φύλου) έχουν μερικές φορές χρησιμοποιηθεί για να εξηγήσουν διαδιδόμενες κοινωνικές διαφορές (όπως εξυπνάδα ή ορθολογισμός), ακόμα και όταν υπάρχει μικρή απόδειξη για τέτοιους ισχυρισμούς.)

ή εμψύχωση – της έκδοσης (1), καθώς κανένας απ’ τους ίδιους παράγοντες δεν μπορεί να βρεθεί στο (προσωρινό) τέλος της διαμάχης. Και όμως έχουμε να κάνουμε με την προοδευτική κατασκευή της πραγματικότητας. Αλλά η συνέχεια αυτής της ιστορίας δεν είναι αυτή μιας λίγο τρελής ιδέας που τελικά γίνεται πραγματικότητα είναι αυτή μιας μετάφρασης η οποία μεταμορφώνει ολοκληρωτικά αυτό το οποίο μεταφέρεται. Το πραγματικό δεν είναι διαφορετικό από το πιθανό, το μη ρεαλιστικό, το πραγματοποιήσιμο, το επιθυμητό, το ουτοπικό, το παράλογο, το λογικό, ή το δαπανηρό. Όλα αυτά τα επίθετα είναι απλά τρόποι για να περιγράψουμε διαδοχικά σημεία κατά μήκος της αφήγησης. Η έκδοση (24) φαίνεται ανέφικτη μόνο όταν συγκρίνεται με το βίαιο γεγονός της έκδοσης (26)˙ η έκδοση (10) δεν είναι η εμψύχωση της έκδοσης (9) , καθώς οι δυο έχουν ένα μεμονωμένο στοιχείο κοινό. Η αφήγηση λοιπόν θα έπρεπε να χρησιμοποιήσει τα ίδια εργαλεία για να εξετάσει κάθε στάδιο της ιστορίας μας χωρίς ποτέ να χρειαστεί να κρίνει πόσο ΄΄ουσιαστικά΄΄ ρεαλιστική ή μη ρεαλιστική είναι μια συσχέτιση. Η μόνη πραγματικότητα που καταγράφει είναι κοινωνιολογική.

Ένα βασικό αποτέλεσμα αυτού του τρόπου καταγραφής κοινωνιολογικών φαινομένων είναι το ότι η ΄΄πραγματικότητα΄΄ δεν είναι μια τελική, οριστική κατάσταση που δεν απαιτεί περαιτέρω προσπάθεια. Μια αλυσίδα συσχετίσεων είναι πιο πραγματική από μια άλλη αν είναι μακρύτερη – απ’ την προοπτική του εξαγγέλλοντα ο οποίος έχει οριστεί σαν αρχικό σημείο στην ιστορία. Το να διατηρούμε την πραγματικότητα πληρώνεται λοιπόν με μια συνεχή επέκταση της σύνταξης (ΚΑΙ). Χάρη σ’ αυτήν την αφήγηση η ΄΄αδρανειακή δύναμη΄΄ των καινοτομιών – αυτή η περίφημη κατάσταση στην οποία θα ήταν μη αντιστρέψιμες και θα διέσχιζαν την κοινωνία με τη δικιά τους δύναμη – πολύ απλά εξαφανίζεται. Το ίδιο και η συμμετρική ΄΄αδρανειακή δύναμη΄΄ των συνόλων που είναι ανίκανα να ΄΄δεχτούν΄΄ μια καινοτομία. Τίποτα δεν γίνεται πραγματικό σε σημείο που να μην χρειάζεται ένα δίκτυο στο οποίο να διατηρήσει την ύπαρξη του. Καμία λίμνη γονιδίων δεν είναι αρκετά καλά προσαρμοσμένη σε σημείο που να μη χρειάζεται να αναπαραχθεί. Το μόνο δυνατό πράγμα που μπορούμε να κάνουμε είναι να μειώσουμε το περιθώριο διαπραγμάτευσης ή μεταμορφώσουμε τους πιο πιστούς σύμμαχους σε μαύρα κουτιά. Το μόνο τελείως αδύνατο πράγμα είναι να μειώσουμε τον αριθμό των συσχετισμένων παραγόντων καθώς προσποιούμαστε την ίδια στιγμή ότι η ύπαρξη της καινοτομίας συνεχίζει να είναι εξίσου ΄΄πραγματική΄΄. Η κυριαρχία δεν είναι ποτέ ένα κεφαλαίο που μπορεί να αποθηκευτεί σε μια τράπεζα. Χρειάζεται να αναπτυχθεί, να αναλυθεί, να επισκευαστεί και να διατηρηθεί.

ε) Τοπικό ή παγκόσμιο;

Η αφήγηση θα έπρεπε επίσης να εξηγήσει άλλο ένα μικρό μυστήριο: το προοδευτικό πέρασμα από το μικροσκοπικό στο μακροσκοπικό. Η ανάλυση δικτύων και η εργασία σε πεδία έχουν υποστεί κριτική γιατί δίνουν ενδιαφέροντες επιδείξεις τοπικών ενδεχομένων χωρίς να μπορούν να λάβουν υπόψη τους τις ΄΄κοινωνικές δομές΄΄ οι οποίες επηρεάζουν την πορεία της τοπικής ιστορίας. Και όμως, όπως έδειξε ο Hughes σε μια αξιοθαύμαστη μελέτη ηλεκτρικών δικτύων (Hughes 1979,1983) η μακροδομή της κοινωνίας είναι φτιαγμένη από το ίδιο υλικό με τη μικροδομή – ειδικά στην περίπτωση καινοτομιών που ξεκινούν σε ένα συνεργείο και καταλήγουν σε έναν κόσμο που περιλαμβάνει όλα τα συνεργεία – ή, αντιστρόφως, στην περίπτωση τεχνολογικών συστημάτων που αρχίζουν σαν ένας ολόκληρος κόσμος και καταλήγουν σε μια αποθήκη. Η αλλαγή κλίμακας από μικρό σε μακρό και από μακρό σε μικρό είναι ακριβώς αυτό που θα έπρεπε να μπορούμε να τεκμηριώσουμε.

Αν μια έκδοση πράγματι αντιπροσωπεύει μια προοδευτική αλλαγή κλίμακας από μικρό σε μακρό συμπεριλαμβάνοντας όλο και μεγαλύτερους αριθμούς μαύρων κουτιών ( καθένα από τα οποία μετράει ΄΄σαν ένα΄΄ ), τότε μπορούμε επίσης να τεκμηριώσουμε, να χρησιμοποιώντας το ίδιο εργαλείο, το προοδευτικό επανάνοιγμα, το διασκορπισμό, και τη διάλυση παραγόντων που περνούν από το μακρό επίπεδο στο μικρό επίπεδο. Ο κοινωνικό-τεχνικός δεν έχει μια σταθερή αμετάβλητη κλίμακα και δεν είναι δουλειά του παρατηρητή να διορθώσει αυτή την τάξη πραγμάτων. Η ίδια καινοτομία μπορεί να μας οδηγήσει από ένα εργαστήριο σ έναν κόσμο και από έναν κόσμο σε ένα εργαστήριο. Το να σεβόμαστε τέτοιες αλλαγές στην κλίμακα, που προκαλούνται από τους ίδιους τους παράγοντες είναι εξίσου σημαντικό με το να σεβόμαστε τις εκτοπίσεις των μεταφράσεων. Δεδομένων των εργαλείων της ανάλυσης δικτύων που έχουμε στην διάθεση μας, το να προσπαθήσουμε να προικίσουμε παράγοντες, με μια σταθερή διάσταση καθώς επίσης και με μια σταθερή μορφή δεν είναι μόνο επικίνδυνο, αλλά και απλά μη απαραίτητο.

Στ) Αργά ή γρήγορα

Αξίζει να σημειώσουμε μια τελευταία συνέπεια της αντικατάστασης κοινωνιολογικών φαινομένων με ασύμμετρες έννοιες του πραγματικού και του πιθανού. Το πέρασμα του χρόνου γίνεται η συνέπεια των συμμαχιών και δεν είναι πλέον το σταθερό, κανονικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ο παρατηρητής πρέπει να πει μια ιστορία. Ο παρατηρητής δεν έχει ανάγκη από ένα κανονικοποιημένο χρονικό πλαίσιο όπως δεν έχει και από παράγοντες με σταθερό περίγραμμα ή από προκαθορισμένες κλίμακες. Όπως ο σχετικιστής στην φυσική, η σχετικιστική (ή σχεσιακή) επιστήμη ή τεχνολογικές σπουδές αρκούνται με αυτό που ο Einstein τόσο όμορφα ονόμασε ΄΄μαλλάκιον αναφοράς΄΄ (Einstein 1920). Όπως ακριβώς αφήνουμε τους παράγοντες να δημιουργούν ο καθένας τις σχέσεις, μεταμορφώσεις και μεγέθη τους, έτσι επίσης τους αφήνουμε να σημειώσουν το μέτρημα του χρόνου τους αφήνουμε ακόμα και να αποφασίζουν τι έρχεται πριν από τι.

Η διάσταση OR καταγράφει την σειρά με την οποία διαφορετικές εκδόσεις διαδέχονται η μια την άλλη – όπως φαίνεται από την οπτική γωνία του παρατηρητή επιλεγμένου σαν αρχικό σημείο – αλλά δεν μετράει τακτικά τον χρόνο. Αναφερόμενοι πίσω στο παράδειγμα του Einstein, τριάντα χρόνια παρέρχονται μεταξύ των εκδόσεων (1) και (15), αλλά μόνο μερικοί μήνες περνούν μεταξύ των εκδόσεων (25) και (30). Θα έπρεπε τότε να συμπεράνουμε ότι η καινοτομία ΄΄σέρνει τα πόδια της για τριάντα χρόνια΄΄ και ΄΄επιταχύνει απότομα΄΄ το 1887 όπως λενε τόσο συχνά οι ιστορικοί; Θα μπορούσαμε όντως να φτάσουμε σε αυτό το συμπέρασμα, αλλά λέξεις όπως ΄΄γρήγορα΄΄ ή ΄΄Αργά΄΄, ΄΄ώριμος΄΄ ή ΄΄ανώριμος΄΄, ΄΄εφικτός΄΄, ΄΄ουτοπικός΄΄, ΄΄πραγματικός΄΄, απλά πλέουν στην επιφάνεια των μεταφραστικών κινήσεων χωρίς να εξηγούν τίποτα. Ο αριθμός και η ταχύτητα των γεγονότων εξαρτώνται τελείως από τις κινήσεις συμμαχίας ή ρήξης που κάνουν οι παράγοντες. Επιπλέον, Αν μπορέσουμε να επαναπροσδιορίσουμε αυτές τις κινήσεις, αποκτούμε την διάσταση της προσωρινότητας επισείσω. Αν δεν μπορέσουμε να επαναπροσδιορίσουμε αυτές τις κινήσεις, το κανονικό πέρασμα του χρόνου δεν θα μας πει τίποτα. Αυτό που το κοινωνικό-τεχνικό γράφημα επαναδιορίζει είναι η ιστορικότητα των καινοτομιών να είναι πάντα εξαρτημένη από τα κοινωνικά φαινόμενα των παραγόντων. Όπως όλα τα αλλά, ο χρόνος πρέπει να κατασκευαστεί. Δεν μας δίνεται. Ο καινοτόμος τότε δεν ξεκουράζεται την έβδομη ημέρα.

3. Επισκευάζοντας το σχετικισμό.

Παραδεχόμενοι ότι τώρα είμαστε ικανοί να επιδεικνύουμε τις λεπτές παραλλαγές μιας κοινωνικό-τεχνικής εξερεύνησης, πως μας βοηθάει αυτή η ικανότητα να εξηγήσουμε το ενδεχόμενο σχήμα που έχει υιοθετήσει μια συγκεκριμένη τροχιά; Οι τρεις Χάριτες, η Αλήθεια, η Αποτελεσματικότητα και η Κερδοφορία, τόσο εύχρηστες για να παρέχουν αιτίες στην επιστήμη, την τεχνολογία και τα οικονομικά, είναι προφανώς άχρηστες, καθώς είναι το αποτέλεσμα και όχι η αιτία αυτών των επιδείξεων. Οι φωτογραφικές μηχανές του Eastman στις εκδοχές (8) έως (29) δεν είναι ούτε κερδοφόρες ούτε αποτελεσματικές. Θα αποκτήσουν αυτές τις ιδιότητες, αλλά μόνο κάπου γύρω στην έκδοση (36). Είναι λοιπόν αδύνατο να χρησιμοποιήσουμε το τέλος της ιστορίας για να εξηγήσουμε την αρχή ή την εξέλιξη της. Η μελέτη των καινοτομιών είναι όσο τελεολογική όσο και η Δαρβινική εξέλιξη. Αλλά δεν τίθεται θέμα αντικατάστασης των κοινωνιολογικών ενδιαφερόντων από τις τρεις Χάριτες σαν τον κινητήρα της ιστορίας, σταθερά ενδιαφέροντα, όπως η καλή Αποτελεσματικότητα και η σίγουρη Κερδοφορία, χρειάζονται σταθερά δίκτυα και όργανα για να είναι σε θέση να κάνουν προβλέψεις. Όμως οι ερασιτέχνες δεν ξέρουν ότι χρειάζονται τη φωτογραφία πριν την έκδοση (36). Οι μέτοχοι περιμένουν είκοσι χρόνια για να αποφασίσουν αν τα συμφέροντα τους εξυπηρετούνται καλλίτερα από πλάκες, φιλμ ή φωτογραφικές μηχανές Kodak. Και όσο για τον Eastman, αυτός σχεδιάζει τα συμφέροντα του λίγο-λίγο, όσο η έρευνα του εξελίσσεται. Και τα οικονομικά και η σταθερή κοινωνιολογία μπαίνουν στη σκηνή μετά τις αποφασιστικές στιγμές της μάχης. Μπαίνουν μετά τα σημεία όπου μεγάλες μεταβολές ΚΑΙ πληρώνονται με μεγάλες εκτοπίσεις Ή, και έχουν να κάνουν με καταστάσεις στις οποίες μεγάλες εκτοπίσεις ΚΑΙ πληρώνονται με μικρές εκτοπίσεις Ή.

Καθώς μια εξήγηση της πορείας μιας καινοτομίας δεν μπορεί να είναι αναδρομική, μπορεί να πηγάζει μόνο από τους κοινωνιολογικούς κανόνες των προγραμμάτων και αντι-προγραμμάτων. Μπορούν οι παράγοντες των αντι-προγραμμάτων είτε να επιστρατεύονται, είτε να αγνοούνται, είτε να αποκτούνται; μπορούν οι παράγοντες των προγραμμάτων να διατηρήσουν τη συσχέτιση τους αν και αυτός ο παράγοντας επιστρατευτεί, αγνοηθεί ή αποκρουστεί; Πάντοτε το μέτωπο της διαμάχης παράγει τέτοιες ερωτήσεις. Είναι οι απαντήσεις σε αυτές τις συγκεκριμένες ερωτήσεις που φτάνουν ή χαλούν μια καινοτομία. Και όλες αυτές οι απαντήσεις εξαρτώνται από το πώς οι παράγοντες αντιστέκονται στις προτεινόμενες δοκιμασίες: αν προσθέσω τον παράγοντα D σε μια σύνταξη φτιαγμένη από ABC θα κάνει ο Α; Τι θα κάνουν οι Β και C; Για να καταλάβουμε την πορεία που θα κάνει μια καινοτομία, πρέπει να εκτιμήσουμε την αντίσταση που θα προβάλλουν οι διαδοχικοί παράγοντες που κινητοποιεί ή απορρίπτει. Η εξήγηση δεν προκύπτει από την περιγράφει είναι η περιγραφή που έχει κάνει ένα μικρό βήμα ακόμα. Δεν ψάχνουμε για μια σταθεροποιημένη και απλουστευμένη περιγραφή πριν ξεκινήσουμε να προτείνουμε μια εξήγηση. Αντίθετα χρησιμοποιούμε αυτό που κάνουν οι παράγοντες σε μια καινοτομία ή μια δήλωση για να τους ορίσουμε και από αυτούς και μόνο εξάγουμε οποία ''αιτία'' χρειαζόμαστε. Παραδόξως οι εξηγήσεις μας είναι ''εσωτεριστικές'' με την έννοια ότι όλες προέρχονται από την έμφυτη τοπογραφία των συγκεκριμένων δικτύων.

α) Ορίζοντας παράγοντες απ’ τη λίστα των δοκιμαστών τους

Ορίζουμε έναν παράγοντα ή μια παράμετρο μόνο από τις πράξεις του σε συμφωνία με την αιτιολογία. Αν μια καινοτομία ορίζεται από το διάγραμμα στο οποίο η ουσία της είναι συνεπεκταμένη της ύπαρξης της – δηλαδή, το πάντα προσωρινό σύνολο των εκδόσεων και μεταμορφώσεων της – τότε αυτές οι εκδόσεις και μεταμορφώσεις είναι με τη σειρά τους ολοκληρωτικά ορισμένες από παραμέτρους που τις αποτελούν. Αλλά από πού παίρνουμε παραμέτρους; Από πού προέρχονται ο πελάτης του ξενοδοχείου, ο διευθυντής, το κλειδί και η πινακίδα; Ποια θα ήταν η χρησιμότητα της επίδειξης καινοτομιών χωρίς αναγώγιμο αν χρησιμοποιούμε έναν αναγωγικό ορισμό των παραμέτρων; Ευτυχώς για μας μια παράμετρος ορίζεται ακριβώς όπως μια καινοτομία. Το μόνο που έχουμε να κάνουμε είναι να αλλάξουμε την οπτική μας γωνία: αντί να χρησιμοποιήσουμε μια καινοτομία που περνάει από παράγοντα σε παράγοντα σαν αρχικό σημείο, πρέπει να χρησιμοποιήσουμε απ’ αυτούς τους παράγοντες από τους οποίους τα ''κεριά'' περνούν διαφορετικές εκδόσεις της καινοτομίας. Εδώ πάλι, η γλωσσολογική μεταφορά μπορεί να μας βοηθήσει. Ένας γλωσσολόγος μπορεί να μελετήσει είτε την σύνταξη – ένα σύνολο συσχετισμένων στοιχείων σε μια πρόταση με νόημα – ή το ίδιο το στοιχείο στο πλαίσιο όλων των προτάσεων με νόημα στις οποίες εμφανίζεται, δηλαδή ένα παράδειγμα. Αυτό θα ήταν κάτι σαν να μετακινηθούμε από:

Ο ψαράς

Ο ψαράς / ψαρεύει

Ο ψαράς / ψαρεύει / έναν καρχαρία

Ο ψαράς / ψαρεύει / έναν καρχαρία / με / ένα όπλο

Ο ζωγράφος / ψαρεύει / μια πέστροφα / με / ένα μαχαίρι

Στο:

Ο ζωγράφος / ζωγραφίζει / εικόνες

Ο ζωγράφος / ζωγραφίζει / σπίτια

Ο ζωγράφος / είναι / ένας / ανεξάρτητος

Ο ζωγράφος / είναι / / υπέρ-ρεαλιστικός

Αυτό που αλλάζει είναι το σημείο που επιλέγουμε να κρατήσουμε σταθερό. Στην πρώτη περίπτωση, το αντικείμενο μας είναι το μέγεθος της διαδικασίας καθώς επίσης και το σύνολο των παραδειγμάτων που μπορούν ν’ αντικατασταθούν σε κάθε άρθρωση. Στην δεύτερη περίπτωση, το αντικείμενο μας είναι μια συγκεκριμένη άρθρωση, και επιθυμούμε να επανασυγκροτήσουμε το σύνολο των διαδικασιών στις οποίες εμφανίζεται. Το να ορίσουμε την ουσία των καινοτομιών απ’ την ύπαρξη των διαδοχικών και ταυτόχρονων παραμέτρων και μετά να γυρίσουμε να ορίσουμε παραμέτρους από τις διαδοχικές καινοτομίες στις οποίες εμφανίζονται, είναι τόσο κυκλικό ή αντιφατικό εδώ όσο και στη γλωσσολογία.

Πως ορίζουμε μια παράμετρο; Παράμετρος είναι μια λίστα απαντήσεων σε δοκιμασίες – μια λίστα η οποία, όταν σταθεροποιηθεί, αγκιστρώνεται σε ένα όνομα ενός πράγματος και σε μια ουσία. Αυτή η ουσία ενεργεί σαν υποκείμενο σε όλα τα κατηγορήματα – με αλλά λόγια γίνεται η αρχή των πράξεων ( Callon 1991 ). Στην κλασσική κοινωνική θεωρία, ο όρος ''παράμετρος'' χρησιμοποιείται συχνά αντί για τον όρο ''παράγοντας'', και ορίζεται εναλλακτικά ως μια οντότητα εφοδιασμένη με τη δυνατότητα να ενεργεί με ''οποιονδήποτε ή οτιδήποτε αναπαριστά''. Οι αναπαραστάσεις ορίζονται ως αντιπρόσωποι παραμέτρων, ανθρώπινων και μη - ανθρώπινων. (Canon 1994: 53; Latour 1987: 84). Πως ορίζουμε τον ιδιοκτήτη του ξενοδοχείου μας στην ιστορία με το κλειδί; Σίγουρα ''είναι'' ο ισχυρόγνωμον ομιλητής που υπενθυμίζει τους πελάτες να αφήσουν τα κλειδιά τους, αλλά επίσης είναι παραπάνω από αυτό. ''Είναι'' επίσης αυτός που τακτοποιεί τους λογαριασμούς, παραγγέλνει καθαρά σεντόνια, βάζει καταχωρήσεις στον τηλεφωνικό κατάλογο, φέρνει βαφείς, κ.ο.κ. Το κλειδί επίσης μπορεί να οριστεί όχι μόνο από την εμφάνιση του στην ιστορία της καινοτομίας μας, αλλά απ’ τη λίστα όλων όσων στα οποία πρέπει να παραδοθεί σε όλες τις ιστορίες καινοτομίας στις οποίες εμφανίζεται. Ο μοναδικός σκοπός του στη ζωή είναι να μην επιστρέψει στη ρεσεψιόν· επίσης βάζει τους σύρτες, επεμβαίνει όταν ένας μεθυσμένος πελάτης προσπαθεί να παραβιάσει μια κλειδαριά, αντιγράφει από ένα κλειδί για όλες τις κλειδαριές, κ.ο.κ. Και όσο για το μεταλλικό βαρίδι, δεν παρεμβαίνει απλά σαν μια ταπεινή προσκόλληση σε ένα κλειδί ξενοδοχείου. Υποβάλλεται σε πολλές άλλες δοκιμασίες, οι οποίες το ορίζουν πολύ πιο ολοκληρωμένα: λιώνει στους 1800˚ σε ένα κλίβανο, είναι φτιαγμένο από σίδηρο ή άνθρακα, περιέχει μέχρι 4% σιλικόνη, γίνεται άσπρο ή γκρι όταν σπάει, κ.ο.κ.

Όσο πιο μεγάλη είναι η λίστα, τόσο πιο ενεργός είναι ο παράγοντας. όσο πιο πολλές παραλλαγές υπάρχουν μεταξύ των παραγόντων με τους οποίους είναι συνδεδεμένος, τόσο πιο πολύμορφος είναι ο παράγοντας μας. Όσο πιο πολύ φαίνεται να αποτελείται από διαφορετικά στοιχεία από έκδοση σε έκδοση, τόσο πιο ασταθής η ουσία του. Αντίστροφα, όσο μικρότερη η λίστα τόσο λιγότερο σημαντικός ο παράγοντας. Όσο μεγαλύτερη ποικιλία συναντά ανάμεσα στους διάφορους παράγοντες τους οποίους βρίσκει, ή όσο πιο δύσκολο είναι να συνάξουμε το μαύρο του κουτί, τόσο περισσότερο συνδεδεμένος και στέρεος είναι. Η λίστα με τις δοκιμασίες στις οποίες υποβλήθηκε ένας δοσμένος παράγοντας ορίζει την ιστορικότητα του, όπως επίσης ένα κοινωνικό-τεχνικό γράφημα ορίζει την ιστορικότητα μιας καινοτομίας ή ενός δικαιώματος στη γνώση.

Όπως ακριβώς μια καινοτομία μπορεί να γίνει αυξανόμενα προβλέψιμη αναλύοντας τα μαύρα κουτιά ολοένα και μακρύτερων αλυσίδων συσχετίσεων, ένας παράγοντας μπορεί να γίνει τόσο συνδεδεμένος ώστε να είναι σχεδόν προβλέψιμος. Αν ο Α είναι πάντα συσχετισμένος με τον Β ή ασυσχέτιστος με τον D στη διάδοχη των ιστοριών, μπορούμε με ασφάλεια να υποθέσουμε ότι όταν ο Α σχετιστεί με τον Β σε μια καινούργια αφήγηση, θα συνδεθεί με τον Β και θα αποσυνδεθεί από τον D. Μπορούμε λοιπόν να αρχίσουμε να συνάγουμε την απόδοση των παραγόντων από την ικανότητα τους. Επιτρέπεται τότε, αλλά μόνο τότε να είμαστε κανονιστικοί πάλι, αλλά αυτοί οι κανόνες δεν επιβάλλονται στα δεδομένα, εξάγονται από τις προσπάθειες του ίδιου του παράγοντα να καταστήσει τη συμπεριφορά καθενός πιο προβλέψιμη. Η ισχύς και η κυριαρχία είναι οι λέξεις που δίνονται σε αυτές τις σταθεροποιήσεις και όχι μια εξήγηση για τη δημιουργία τους. Είναι μόνο μια από τις πιθανές καταστάσεις των συσχετίσεων. Μια ουσία πηγάζει από την ίδια την ύπαρξη του παράγοντα – μια ουσία που Μπορεί να διαλυθεί αργότερα. Η ιστορία της γίνεται μια φύση, για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση του Sartre, αλλά ίσως θα έπρεπε να προσθέσουμε για να ξαναγινεί πάλι ιστορία αργότερα. Ο παράγοντας πέρασε από όνομα πράξης σε όνομα αντικειμένου (Latour 1987a). Οι λίστες κατασκευάστηκαν από την κοινή ιστορία των καινοτομιών και οι παράγοντες δίνουν έμφαση στη συνεχή μεταβολή στην ισοτοπία ενός παράγοντα, δηλαδή τη σταθερότητα του μέσα στο χρόνο. Η συμπεριφορά του γίνεται είτε όλο και περισσότερο είτε όλο και λιγότερο προβλέψιμη. Η λίστα μας επιτρέπει από ιδιαίτερα ασταθή βεβαιότητα σε ανάγκη, ή από ανάγκη σε αβεβαιότητα. Η δύναμη της συνηθείας, ή της προδιάθεσης, είτε θα αγωνιστεί είτε όχι˙ είτε θα ενεργήσει είτε όχι σαν συνάρτηση των ιστορικών αρχείων του παράγοντα.

β) Ακολουθώντας τις σχετικιστικές μεταβολές της μετάφρασης

Παρόλο αυτόν τον κυκλικό ορισμό των παραγόντων και της καινοτομίας είμαστε ακόμα μακριά από το να παρέχουμε εξηγήσεις: μπορούμε μόνο να προβλέψουμε πόσο καιρό μια συσχέτιση θα αντέξει αν μια καινοτομία αρπάξει έναν παράγοντα ή αν ένας παράγοντας αρπάξει μια καινοτομία. Για να είμαστε πιο ακριβείς, μπορούμε να προβλέψουμε τέτοιες αντιδράσεις για αυτές τις περιπτώσεις οι οποίες μας ενδιαφέρουν λιγότερο από όλες: αυτές στις οποίες η καινοτομία είναι ήδη ένα μαύρο κουτί που τους έχει γίνει σχεδόν δεύτερη φύση, στην οποία η παραδοσιακή έννοια της ισχύος και κυριαρχίας μπορεί να χρησιμοποιηθεί προβλέψιμα. Πως μπορούμε να καταφέρουμε να προβλέψουμε αντιδράσεις σε άλλες περιπτώσεις όταν η κυριαρχία δεν έχει ακόμα ασκηθεί; Για να γίνει αυτό, πρέπει να εξημερώσουμε μια τρίτη πηγή μεταβολών.

Αφού είμαστε ικανοί να ορίσουμε αμοιβαίες παραμέτρους και καινοτομίες χωρίς περαιτέρω ρεαλισμούς μπορούμε επομένως να χαρτογραφήσουμε την επιχείρηση μετάφρασης. Αυτή η κρίσιμη επιχείρηση προκαλεί – αν και τοπικά και προσωρινά – τη δημιουργία τοπικών δεσμών. Χάρη στη μετάφραση, δεν χρειάζεται να αρχίσουμε την ανάλυση μας χρησιμοποιώντας παραμέτρους με σταθερά όρια και καθορισμένα συμφέροντα. Αντί για αυτό, μπορούμε να ακολουθήσουμε το δρόμο στον οποίο η παράμετρος B προσδίδει ένα σταθερό όριο στην παράμετρο A, το δρόμο στον οποίο ο Β καθορίζει ενδιαφέροντα ή στόχους στον Α, ο ορισμός αυτών των ορίων και στόχων να μοιράζονται ο Α και Β, και τελικά το διαμερισμό της ευθύνης μεταξύ Α και Β για την κοινή τους πράξη. Σε ένα σύμπαν καινοτομιών αποκλειστικά ορισμένο από τις συσχετίσεις και αντικαταστάσεις των παραμέτρων, και από παραμέτρους αποκλειστικά ορισμένες από την πολλαπλότητα των εφευρέσεων στις οποίες συνωμοτούν, η επιχείρηση μετάφρασης γίνεται η απαραίτητη αρχή της σύνθεσης, της σύνδεσης, της επιστράτευσης , ή της εγγραφής. Αλλά καθώς δεν υπάρχει πλέον μια εξωτερική οπτική γωνία στην οποία θα μπορούσαμε να αποδώσουμε το βαθμό πραγματικότητας ή επιτυχίας μιας καινοτομίας, μπορούμε να αποκτήσουμε μόνο μια εκτίμηση τριγωνίζοντας τις πολλές οπτικές γωνίες των παραγόντων. Είναι λοιπόν καίριο να είμαστε να είμαστε σε θέση να αλλάζουμε από έναν παρατηρητή σε έναν άλλο.

Σκεφτείτε μια ιδιαίτερα κομψή επιχείρηση μετάφρασης από τον Pasteur:

Προς τον Υπουργό Δημόσιας Εκπαίδευσης

Παρίσι, 1 Αυγούστου, 1864

Υπουργέ,

Το κρασί αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες πηγές αγροτικού πλούτου της Γαλλίας. Η άξια αυτού του προϊόντος του εδάφους μας αυξάνεται με την εμπορική συνθήκη με την Αγγλία. Έτσι λοιπόν σε όλες τις χώρες που παράγουν κρασί, υπάρχει ενδιαφέρον για την βελτίωση των μεθόδων με σκεπτικό την αύξηση τόσο του αριθμού όσο και της ποιότητας των κρασιών αυτών τα οποία μπορούν να εξαχθούν κερδοφόρα.

Δυστυχώς, η γνώση μας γι’ αυτό το πολύτιμο ποτό δεν είναι αρκετά μεγάλη. Οι μελέτες για την σύνθεση του είναι τόσο ατελείς που μόνο κατά τα τελευταία δυο χρόνια έχουν δυο από τα κύρια συστατικά του – η γλυκερίνη και το ηλεκτρικό οξύ – αναγνωρισθεί. Παρά την πρόοδο της μοντέρνας χημείας, δεν υπάρχει πιο ενήμερη και ακριβής πραγματεία πάνω στα κρασιά απ’ αυτήν του Chaptal, η οποία δημοσιεύθηκε πάνω από εξήντα χρόνια πριν. Αυτό είναι αρκετό για να δείξει πόσα πράγματα απομένουν να γίνουν.

Τα τελευταία πέντε χρόνια, δούλευα στο πρόβλημα της ζύμωσης. ‘Έδειξα ιδιαίτερο ενδιαφέρον στη ζύμωση της αλκοόλης στην καρδιά της διαδικασίας παραγωγής κρασιού. Η ίδια πρόοδος της έρευνάς μου με οδήγησε να θέλω να συνεχίσω και σε χώρες γνωστές για την παραγωγή αυτών των κρασιών τα οποία εκτιμώνται περισσότερο στη Γαλλία. Θα ήθελα να μελετήσω τη διαδικασία της ζύμωσης εκεί, και συγκεκριμένα να εξετάσω τη μικροσκοπική φυτική ύλη που είναι η μόνη αιτία για αυτό το θαυμάσιο και μυστηριώδες φαινόμενο.

Σκοπεύω να κάνω αυτή τη δουλειά κατά τη διάρκεια της επόμενής μου άδειας. Θα κάνω περίπου έξι εβδομάδες και μελέτες, με έναν βοηθό και μερικά αναγκαία εργαλεία και χημικά προϊόντα. Υπολογίζω τα έξοδα στα 2500 φράγκα.

Ο σκοπός αυτού του γράμματος είναι να γνωστοποιήσω την εργασία αυτή στην Εξοχότητά σας, και να ζητήσω ένα επίδομα για να καλύψω το κόστος της εκτελέσεώς της. Αυτό δεν θα είναι το τέλος του ενδιαφέροντός μου στο θέμα. Θα συνεχίσω με δουλειά στα επόμενα χρόνια, την ίδια εποχή του χρόνου.

Επιπλέον, είμαι ο πρώτος που θα παραδεχτεί ότι μπορεί να μην υπάρξουν άμεσες πρακτικές συνέπειες των μελετών μου. Η εφαρμογή των αποτελεσμάτων της επιστήμης στη βιομηχανία είναι πάντα αργή. Οι τωρινοί μου στόχοι είναι πολύ ταπεινοί. Θα ήθελα να φτάσω σε καλύτερη γνώση του χωρίς άνθη φυτού που είναι η μόνη αιτία της ζύμωσης του χυμού του σταφυλιού.

Διαδοχικά στρώματα από παραμέτρους – Ο Υπουργός, η χημεία, η έρευνά μου, το ταξίδι μου στα κτήματα – αποκτούν στόχους και όρια που τους προσδίδονται. Καθένα απ’ τα στρώματα χαρακτηρίζεται από ασύμβατο λεξιλόγιο: 2500 φράγκα, η εμπορική συμφωνία με την Αγγλία, το ηλεκτρικό οξύ, το χωρίς άνθη φυτό (εξ’ ου και η λέξη μετάφραση). ‘Ένα αντι-πρόγραμμα προσδίδεται σε καθένα απ’ αυτά τα προγράμματα δράσης: Θα ήταν καλό να πουλάμε κρασί στην Αγγλία, αλλά αυτά τα κρασιά είναι χαλασμένα. Θα ήταν καλό να ξέραμε τι προκαλεί αυτές τις αρρώστιες, αλλά η χημεία είναι εξήντα χρονών. Θα ήθελα να ακολουθήσω την έρευνά μου, αλλά μου λείπουν τα χρήματα και οι βοηθοί. Απ’ την άλλη μεριά, η επιχείρηση μετάφρασης αποτελείται απ’ τον ορισμό διαδοχικών στρωμάτων λεξιλογίου, από την απόδοση στόχων, και απ’ τον ορισμό αδύνατων καταστάσεων. Απ’ την άλλη μεριά, αποτελείται απ’ την εκτόπιση – εξ’ ου και η άλλη έννοια της μετάφρασης – ενός προγράμματος δράσης από ένα άλλο πρόγραμμα δράσης. Η συνολική κίνηση της μετάφρασης ορίζεται από μια παράκαμψη και από μια επιστροφή. Στο τέλος, δίνοντας στον Pasteur 2500 φράγκα, ο Υπουργός υποτίθεται ότι θα αποκαταστήσει την ισορροπία των πληρωμών και έτσι θα πετύχει τους στόχους του.

Αλλά η επιχείρηση μετάφρασης έχει πάντα ρίσκο. Πράγματι, τίποτα δεν εγγυάται ότι η παράκαμψη, στο τέλος, θα πληρωθεί και ανταμειφθεί με μια επιστροφή. Για την ακρίβεια, ο Pasteur, πάντα έξυπνος, δίνει μια καλή ένδειξη γι’ αυτό στην τελευταία του παράγραφο. Ο μόνος στόχος που πρέπει να επιτευχθεί, είπε, είναι η πλήρης γνώση του χωρίς άνθη φυτού: η εφαρμογή αυτής της γνώσης – δηλαδή, η επιστροφή – είναι πάντα προβληματική. Μπορούμε να φανταστούμε πολλά άλλα σενάρια: Ο Υπουργός μπορεί να είναι αδιάφορος για το εμπόριο κρασιού, οι αρρώστιες του κρασιού μπορεί να οφείλονται αποκλειστικά σε χημικά φαινόμενα, τα 2500 φράγκα μπορεί τότε να μην υλοποιηθούν, ή ο Pasteur μπορεί να αλλάξει το αντικείμενο της έρευνάς του. Αυτά τα πράγματα που συνθέτονται και συνδέονται απ’ την επιχείρηση μετάφρασης μπορεί να διασκορπιστούν όπως ένα σμήνος πουλιών. Αυτή ακριβώς είναι η πιθανότητα που πρέπει να προβλέψουμε αν θέλουμε να εξηγήσουμε και να παράγουμε κάποιες εκτιμήσεις. Και πως αλλιώς θα μπορούσαμε να το κάνουμε αυτό, αφού δεν έχουμε πλέον ένα εξωτερικό σημείο αναφοράς, απ’ το να θέσουμε την έκδοση του Pasteur για τους στόχους και τις επιθυμίες όλων των ανθρώπινων και μη – ανθρώπινων παραγόντων σε μια δοκιμασία, συγκρίνοντας τα με τους στόχους και επιθυμίες που δίνουν στους εαυτούς τους ή προσδίνουν στον Pasteur; Πράγματι, τίποτα δεν εγγυάται ότι η επιχείρηση που προτείνεται απ’ τον Pasteur αντιστοιχεί στην έκδοση που έχουν οι παράμετροι που ονομάζονται Υπουργός, χημεία, φυτό χωρίς άνθη, Αγγλία ή ζύμωση. Για να μετρήσουμε την πιθανή επιτυχία ή αποτυχία των επιχειρήσεων μετάφρασης – σχετικά, βέβαια, με έναν εξαγγέλοντα και έναν παρατηρητή – πρέπει να ελέγξουμε αν κατέχουν ή όχι τη θέση που περιμένει ο Pasteur. Η ανθεκτικότητα της θέσης του Pasteur δεν θα εξηγηθεί από την ισχύ του, αλλά μόνο απ’ την σύγκλιση του τι περιμένει απ’ τους άλλους να κάνουν και τι οι άλλοι περιμένουν απ’ αυτόν να κάνει. Είναι η διαδικασία της διαπραγμάτευσης την οποία ξεχνούν αυτοί που χρησιμοποιούν την ήδη αποκτηθείσα κυριαρχία για να εξηγήσουν τη μελλοντική.

Ας υποθέσουμε ότι παρατηρούμε μέσα από περαιτέρω συνεντεύξεις και έγγραφα πως σε ότι αφορά τον Υπουργό, το πρόβλημα της ισορρόπησης των πληρωμών δεν έχει τίποτα να κάνει με το κρασί και τις αρρώστιες του. Το πρόβλημα του είναι με το μετάξι, του οποίου το εμπόριο δυσχεραίνεται απ’ την Ιαπωνία. Όσο για τους χημικούς, σίγουρα δεν κατέχουν τη θέση που προβλέφθηκε απ’ τον Pasteur. Η τραγωδία τους δεν έχει σε τίποτα να κάνει με ότι οι γνώσεις τους είναι ξεπερασμένες. Αντίθετα, ανησυχούν για τη δραματική επιστροφή της ζωτικοκρατίας, η οποία καθυστερεί την πρόοδο της χημείας. Για την ακρίβεια, ο Pasteur και οι ζυμώσεις του φαίνονται σημαντικά στα αντί- προγράμματά τους! Και τελικά, τα ένζυμα: αρχίζουν να πεθαίνουν από έλλειψη αέρα, συντρίβοντας έτσι τις προσπάθειες του Pasteur να τα καλλιεργήσει. Συγκρίνοντας αυτό που ο Pasteur λεει ότι θέλουν οι άλλοι και αυτό που οι άλλοι λένε ότι θέλουν, μπορούμε εύκολα να φανταστούμε ότι ο Pasteur μπορεί να έχει μερικά προβλήματα με το να πάρει τους πόρους του, γιατί αυτοί που κινητοποιήθηκαν στην έκδοσή του δεν κατέχουν την θέση που τους απέδωσε, τουλάχιστον, όχι ακόμα. Μια τέτοια σύγκριση θα έδειχνε την κατάσταση σύγκλισης ή διασκόρπισης των παραμέτρων και θα βοηθούσε στην πρόβλεψη της πολυπλοκότητας των μελλοντικών διαπραγματεύσεων.

Αυτό το παράδειγμα μας δείχνει ότι δεν είναι μόνο δηλώσεις που διαφέρουν σαν συνάρτηση των καινοτομιών. Και οι δύο επίσης διαφέρουν σαν συνάρτηση οπτικής γωνίας του παρατηρητή ή του πληροφοριοδότη.

Στην ανάλυση που κάνει ο Latour για τον Louis Pasteur (1983, 1988) ''Give Me a Laboratory and I Will Raise the World'' εστιάζεται σε μια σκοπιά της έρευνας του Pasteur, την επιτυχημένη παρέμβαση στην εξάπλωση της ασθένεια του άνθρακα. Ο Pasteur την αντιμετώπισε περισσότερο ως ενδεχόμενη βακτηριδιακή μολυσματική ασθένεια, παρά ως προϊόν κακοσμίας ή βρωμιάς. Στην θεώρησή του αυτή συνέβαλε το γεγονός της μετακίνησης του εργαστηρίου του στο ύπαιθρο. Εκεί, αποκόμισε γνώσεις και πείρα από τους ντόπιους κτηνίατρους, τις οποίες και χρησιμοποίησε στην έρευνά του.

Επιστρέφοντας στο εργαστήριό του, ''εφάρμοσε'' την ασθένεια σε πειραματόζωα. Κατόπιν, κατόρθωσε να την μεταφράσει στο δικό του βακτηριδιακό πλαίσιο εργασίας, προκειμένου να κατασκευάσει τους ''δυνατούς συμμάχους'' που θα τον βοηθούσαν να την νικήσει ολοκληρωτικά. Ο ίδιος μάλιστα, αναφέρει χαρακτηριστικά ότι ''όποιος θέλει να λύσει το πρόβλημα της ασθένειας του άνθρακα, πρέπει να περάσει από το εργαστήριό του''. Εδώ μάλιστα παρουσιάζεται και μια αντίθεση˙ αυτή βρίσκεται στο ότι ένα τόσο μεγάλο πρόβλημα, λύνεται σε ένα τόσο μικρό εργαστήριο! Αυτό φυσικά, θα ήταν ανέφικτο χωρίς τη βοήθεια των κτηνιάτρων, της γεωργικής βιομηχανίας και της μετάφρασης του Pasteur. Με άλλα λόγια, το αδύναμο γίνεται δυνατό, και το μικρό εργαστήριο γιγαντώνεται. Παρόλα αυτά όμως, η δουλειά πρέπει να τελειώσει εκεί που άρχισε, στο ύπαιθρο. Ο Pasteur θα επιστρέψει στην πηγή της έμπνευσής του, και θα αποδείξει έμπρακτα τη δύναμη του εμβολίου που κατασκεύασε.

Πλέον, η θεωρία αυτή έχει εξαπλωθεί πέρα από τους τοίχους του μικρού εργαστηρίου, πιο πέρα ακόμα και από τα σύνορα της Γαλλίας. Έχει εξαπλωθεί σε όλο τον κόσμο.

Μέχρι τώρα, τα αρχικά σημεία όλων των αφηγήσεων παρέμειναν σταθερά. Είπαμε την ιστορία των κλειδιών του ξενοδοχείου απ’ την οπτική γωνία του διευθυντή, και είπαμε την ιστορία της Kodak απ’ την οπτική γωνία των Eastman και Jenkins. Κι όμως η ικανότητα ενός προγράμματος να αντικρούσει ένα αντί-πρόγραμμα εξαρτάται προφανώς από το πόσο καλά η αντίληψη ενός παράγοντα για τους άλλους αντιστοιχεί με τις αντιλήψεις τους για τους εαυτούς τους ή για τον παραπάνω παράγοντα. Αν αυτή η σύγκλιση είναι μικρή, ο παράγοντας θα κατοικήσει τον κόσμο του μαζί με άλλα όντα. Αλλά τα όντα αυτά θα συμπεριφέρονται με έναν απρόβλεπτο τρόπο, προσκολλημένα ή αποκολλημένα στο πρόγραμμα από έκδοση σε έκδοση. Αν, απ’ την άλλη μεριά, αυτή η σύγκλιση είναι μεγάλη, ο παράγοντας μπορεί να αρχίσει να κάνει προβλέψεις – ή, τέλος πάντων, να εγγυηθεί την σταθερή συμπεριφορά των όντων που αποτελούν τον κόσμο του.

‘Έχουμε λοιπόν να κάνουμε κάτι παραπάνω από να ακολουθήσουμε απλά την σειρά των γεγονότων που περιστοιχίζουν μια καινοτομία: Θα έπρεπε να συγκρίνουμε τις διαφορετικές εκδοχές που δίνονται από διαδοχικούς πληροφοριοδότες της ''ίδιας'' σύνταξης. Δεν έχουμε εξωτερικό διαιτητή για να ελέγξει την αξιοπιστία ενός ισχυρισμού. Ο βαθμός σύγκλισης ή διασκόρπισης των εκδοχών θα είναι αρκετός για να εκτιμήσουμε την αλήθεια ενός ισχυρισμού. Σκεφτείτε μια πρόταση που συχνά ακούγεται από φιλόσοφους της γλώσσας: ''ο τωρινός βασιλιάς της Γαλλίας είναι φαλακρός''. Αυτή η πρόταση έχει δημιουργήσει ατελείωτες συζητήσεις στη φιλοσοφία της γλώσσας, γιατί είναι και γραμματικά σωστή και τελείως άδεια από νόημα, καθώς δεν ''αντιστοιχεί'' σε καμία πραγματική κατάσταση. Λέγεται ότι αυτή η πρόταση έχει σημασία αλλά κανένα σημείο αναφοράς. Μπορούμε να εκτιμήσουμε την αξιοπιστία αυτής της πρότασης χωρίς να χρειαστεί να καταφύγουμε στην έννοια του σημείου αναφοράς; Αν μπορέσουμε να μετακινήσουμε την οπτική γωνία του παρατηρητή και να την παρακολουθήσουμε, είναι εφικτό.

Οι ιστορικοί ξέρουν τον Κάρολο το Φαλακρό, αλλά όχι τον τωρινό βασιλιά της Γαλλίας. Οι κομμωτές ξέρουν μερικούς φαλακρούς ανθρώπους, αλλά κανέναν βασιλιά, πόσο μάλλον βασιλιά της Γαλλίας. Αγαπούν, πάντως, τα μαλλιά, τις κρέμες, και τις λοσιόν μαλλιών. Πολλά συμβαίνουν αυτή τη στιγμή στο Βερολίνο και την Καμπότζη, αλλά δεν έχουν σε τίποτα να κάνουν με το βασιλιά της Γαλλίας. Υπάρχουν πράγματι άνθρωποι που κυβερνούν τη Γαλλία, αλλά αυτοαποκαλούνται πρόεδροι, και όχι βασιλιάδες. Οι μόνοι άνθρωποι που σκέφτονται σοβαρά αυτή την πρόταση είναι γλωσσολόγοι και φιλόσοφοι, που τη χρησιμοποιούν σαν κλισέ! Βασισμένοι σε αυτό το σενάριο, θα μπορούσαμε να υπολογίσουμε το βαθμό σύγκλισης ή απόκλισης μεταξύ των παραγόντων που κινητοποιήθηκαν απ’ την πρόταση και του τι λένε οι παράγοντες για τους εαυτούς τους όταν ερωτούνται. Στην παρούσα περίπτωση, κανένας απ’ τους παράγοντες που κινητοποιήθηκαν δεν μπορεί να αναλάβει την δήλωση χωρίς να προσθέσει άλλες, τελείως άσχετες δηλώσεις. Υπάρχουν λοιπόν πολύ λίγοι σύμμαχοι και πολλοί καινούργιοι παράγοντες, εκτός απ’ την τελευταία έκδοση. Γιατί η μόνη έκδοση που υιοθετεί την πρόταση χωρίς προβλήματα είναι αυτή των φιλοσόφων, οι οποίοι την σταθεροποιούν μετατρέποντάς την σε ένα κλασσικό πάζλ της φιλοσοφίας της γλώσσας.

Αυτό το κλασσικό παράδειγμα μας επιτρέπει να γυρίσουμε την ανάλυση δικτύων πίσω στον εαυτόν της. Δεν υπάρχει ποτέ η ανάγκη να εγκαταλείψουμε τα δίκτυα μας, ακόμα και αν πρόκειται για τον ορισμό της αλήθειας, της ακρίβειας, της συνοχής, του παραλογισμού, ή της πραγματικότητας μιας δήλωσης. Η κρίση της πραγματικότητας είναι έμφυτη και όχι υπερβατική στην πορεία μιας δήλωσης. Για να το θέσουμε αλλιώς, η απαγόρευση για μας να βγούμε απ’ το δίκτυο δεν συνεπάγεται απαγόρευση να κρίνουμε. Σ’ αυτό το παράδειγμα, μπορούμε να κρίνουμε σωστά το βαθμό αλήθειας της δήλωσης ''ο τωρινός βασιλιάς της Γαλλίας είναι φαλακρός'' , χωρίς ποτέ να καταφύγουμε στην έννοια του σημείου αναφοράς. Για την ακρίβεια, αυτή η έννοια είναι το μόνο μυθικό στοιχείο στην όλη ιστορία του φαλακρού βασιλιά. Πράγματι, όλες οι δηλώσεις έχουν μια πραγματικότητα, και αυτή η πραγματικότητα μπορεί να εκτιμηθεί ακριβώς συγκρίνοντας, κάθε φορά, τι λεει ένας παράγοντας για κάποιον άλλο παράγοντα με αυτό που ο άλλος παράγοντας λεει για τον εαυτόν του. Αυτή η σύγκριση σκιαγραφεί ένα δίκτυο το οποίο είναι και η ύπαρξη και η ουσία της δήλωσης. Μονόκεροι, φαλακροί βασιλιάδες της Γαλλίας, μαύρες τρύπες, ιπτάμενοι δίσκοι, εμφανίσεις της Παρθένου, χρωμοσώματα, άτομα, ο Roger Rabbit, και ουτοπικά επιστημονικά προγράμματα, όλα έχουν χωρίς υπερβολή ή υπόλειμμα, το βαθμό ρεαλισμού που σκιαγραφείται απ’ το δίκτυό τους. Αυτό το σημείο δεν είναι σχετικιστικό: όλες οι δηλώσεις δεν είναι ίσες. Είναι σχεσιακό: δείχνοντας τις σχέσεις μεταξύ των οπτικών γωνιών κινητοποιημένους και κινητοποιούμενους παράγοντες, δίνουμε στις κρίσεις τόσο βαθμό ακρίβειας όσο μπορεί κανείς να επιθυμεί. Η φιλοσοφίες της γλώσσας, της επιστήμης ή της τεχνολογίας δεν ξέρει πώς να επανακατασκευάσουν ή να υπολογίσουν αυτές τις κρίσεις με κάποια φινέτσα (Pavel 1986). Είναι ευχαριστημένοι με πρόχειρες, βιαστικές κρίσεις για τον προφανή παραλογισμό ή την αναπόφευκτη πραγματικότητα της μιας ή της άλλης δήλωσης ή προγράμματος.

Συμπέρασμα

Αν εγκαταλείψουμε το διαχωρισμό μεταξύ της υλικής υποδομής απ’ τη μια μεριά και της κοινωνικής υπερδομής απ’ την άλλη, μια πολύ μεγαλύτερη δόση σχετικισμού είναι δυνατή. Αντίθετα με τους μελετητές που αντιμετωπίζουν την ισχύ και την κυριαρχία με ειδικά εργαλεία, εμείς δεν χρειάζεται να ξεκινήσουμε από σταθερούς παράγοντες, σταθερές δηλώσεις, από σταθερό ρεπερτόριο πεποιθήσεων και ενδιαφερόντων, ούτε καν από έναν σταθερό παρατηρητή. Και παρόλα αυτά, επανακτούμε την ανθεκτικότητα της κοινωνικής συνάθροισης, αλλά μοιράζεται με τους μη – ανθρώπους που κινητοποιήθηκαν έτσι. ‘Όταν παράγοντες και οπτικές γωνίες ευθυγραμμίζονται, τότε μπαίνουμε σε ένα σταθερό ορισμό της κοινωνίας που μοιάζει με κυριαρχία. Όταν οι παράγοντες είναι ασταθείς και οι οπτικές γωνίες μεταβάλλονται συνέχεια μπαίνουμε σε μια πολύ ασταθή και διαπραγματευόμενη κατάσταση στην οποία η κυριαρχία δεν έχει ακόμα ασκηθεί. Τα εργαλεία του αναλυτή πάντως, δεν χρειάζεται να μετατραπούν και ο βαθμός κλίσης που διακρίνει μεταξύ περισσότερο και λιγότερο σταθερές συναθροίσεις δεν αντιστοιχεί καθόλου στο διαχωρισμό μεταξύ τεχνολογίας και κοινωνίας. Είναι σαν να ονομάσουμε τεχνολογία τη στιγμή που οι κοινωνικές συναθροίσεις αποκτούν σταθερότητα με την ευθυγράμμιση παραγόντων και παρατηρητών. Η κοινωνία και η τεχνολογία δεν είναι δύο οντολογικά διακριτές οντότητες αλλά πιο πολύ μοιάζουν με φάσεις της ίδιας απαραίτητης πράξης.

Αντικαθιστώντας αυτές τις δύο αυθαίρετες διαχωρίσεις με τη σύνταξη και το παράδειγμα, μπορούμε να βγάλουμε ακόμα λίγα μεθοδολογικά συμπεράσματα. Η περιγραφή κοινωνικο–τεχνικών δικτύων συχνά έρχεται σε αντίθεση με την εξήγησή τους, η οποία υποτίθεται ότι έρχεται αργότερα. Κριτικοί της κοινωνιολογίας της επιστήμης και της τεχνολογίας συχνά λένε ότι και η πιο λεπτομερής περιγραφή μιας περίπτωσης που μελετούμε δεν θα επαρκούσε για να δώσει μια εξήγηση της εξέλιξης της. Αυτού του είδους η κριτική δανείζεται απ’ την επιστημολογία τη διαφορά μεταξύ του ‘‘εμπειρικού’’ και του ''θεωρητικού'', μεταξύ του ''πώς'' και του ''γιατί'', μεταξύ της συλλογής γραμματοσήμων – μια ποταπή ενασχόληση – και της αναζήτησης της υπαιτιότητας – η μόνη ασχολία άξια προσοχής. Παρόλα αυτά, τίποτα δεν αποδεικνύει ότι ένας τέτοιος διαχωρισμός είναι απαραίτητος. Αν επιδείξουμε ένα κοινωνικο–τεχνικό δίκτυο – ορίζοντας τροχιές με συσχέτιση και αντικατάσταση από παραμέτρους, ορίζοντας παραμέτρους σύμφωνα με όλες τις τροχιές στις οποίες μπαίνουν, ακολουθώντας μεταφράσεις και τελικά, μεταβάλλοντας την οπτική γωνία του παρατηρητή – δεν χρειάζεται να ψάξουμε για πρόσθετες αιτίες. Η εξήγηση αναδύεται μόλις η περιγραφή κορεστεί. Σίγουρα μπορούμε να συνεχίσουμε να παρακολουθούμε παραμέτρους, καινοτομίες και επιχειρήσεις μετάφρασης μέσα από άλλα δίκτυα, αλλά ποτέ δεν θα βρεθούμε σε θέση να αναγκαστούμε να εγκαταλείψουμε την εργασία της περιγραφής για να αναλάβουμε αυτή της εξήγησης. Η εντύπωση ότι κάποιος μπορεί μερικές φορές να δώσει στις κοινωνικές επιστήμες μια εξήγηση παρόμοια με αυτές των ακριβών επιστημών οφείλεται ακριβώς στη σταθεροποίηση των δικτύων, μια σταθεροποίηση που η έννοια της εξήγησης απλά δεν ''εξηγεί''! Η εξήγηση, όπως δείχνει και το όνομα, σημαίνει να αναπτύξεις, να αναλύσεις (επεξηγήσεις). Δεν χρειάζεται να ψάχνουμε για μυστήριες ή παγκόσμιες αιτίες έξω απ’ τα δίκτυα. Αν κάτι λείπει, αυτό συμβαίνει γιατί η περιγραφή δεν είναι ολοκληρωμένη. Τελεία και παύλα. Αντίστροφα, αν κάποιος είναι ικανός να εξηγήσει αποτελέσματα αιτίων, αυτό συμβαίνει επειδή ένα σταθεροποιημένο δίκτυο έχει ήδη φτιαχτεί.

Το δεύτερο συμπέρασμα μας αναφέρεται στον σχετικισμό και την ετερογένεια των δικτύων. Οι κριτικοί των μελετών της διαμάχης επιμένουν στην τοπική, απαλή, και χωρίς συνοχή φύση των αποτελεσμάτων. ‘Έχουν την εντύπωση ότι η ανάλυση δικτύων αναπλάθει ''εκείνη τη νύχτα που όλες οι αγελάδες είναι γκρι'' την οποία σαρκάζει ο Hegel. Κι όμως η ανάλυση δικτύων τείνει να μας οδηγήσει ακριβώς στην αντίθετη κατεύθυνση. Για να εξαλείψουμε τους μεγάλους διαχωρισμούς μεταξύ επιστήμης / κοινωνίας, τεχνολογίας / επιστήμης, μάκρο / μίκρο, οικονομικά / έρευνα, ανθρώπους / μη ανθρώπους, και λογικούς / παράλογους δεν πρέπει να βυθιστούμε στο σχετικισμό και αποδιαφοροποίηση. Τα δίκτυα δεν είναι άμορφα. Είναι πολύ διαφοροποιημένα, αλλά οι διαφορές τους είναι λεπτές, περιστασιακές, και μικρές. ‘Έτσι, χρειάζονται νέα εργαλεία και ιδέες. Αντί να ''βυθιζόμαστε στο σχετικισμό'' είναι σχετικά εύκολο να επιπλέουμε πάνω του. Τέλος, μας μένει η κατηγορία της ανηθικότητας, μη πολιτικοποίησης ή του ηθικού σχετικισμού. Αλλά αυτή η κατηγορία βγάζει τόσο νόημα όσο και οι δύο πρώτες. Επειδή αρνούμαστε να εξηγήσουμε τον τερματισμό μιας διαμάχης απ’ τις συνέπειες του δεν σημαίνει ότι είμαστε αδιάφοροι προς την πιθανότητα ή την κρίση, αλλά μόνο ότι αρνούμαστε να δεχτούμε κρίσεις οι οποίες υπερβαίνουν τα όρια της κατάστασης. Γιατί η ανάλυση δικτύων δεν εμποδίζει και τη διαφοροποίηση. Αποδοτικότητα, αλήθεια, κερδοφορία, και συμφέρον είναι απλά ιδιότητες των δικτύων, όχι των δηλώσεων. Η κυριαρχία είναι ένα αποτέλεσμα, όχι μια αιτία. Για να κάνουμε μια διάγνωση ή να πάρουμε μια απόφαση σχετικά με τον παραλογισμό, τον κίνδυνο, την ανηθικότητα, ή τον μη ρεαλισμό μιας καινοτομίας, πρέπει πρώτα να περιγράψουμε το δίκτυο. Αν η ικανότητα να κρίνουμε εγκαταλείψει τις μάταιες εκκλήσεις της για υπέρβαση, δεν χάνει καθόλου την οξύτητά της.

Σημειώσεις

Μεταφράστηκε απ’ την Gabrielle Hecht (στην Αγγλική γλώσσα), επανεξετάστηκε από τον συγγραφέα και διορθώθηκε πάλι απ’ τον John Law. Μέρος του άρθρου εμφανίστηκε στα γαλλικά στην Vinck, D., (1991), La Gestion de la recherche, Βρυξέλλες, De Boeck.


Εκλαμβάνω την ιστορία ως ουσιαστικά σωστή αφού απλά θέλω να δείξω πώς μια τέτοια αφήγηση μπορεί να βοηθήσει την κοινωνική θεωρία να ενσωματώσει την τεχνολογία στα κοινωνικά της ερωτήματα. ‘Όταν μια έκδοση ξαναχρησιμοποιεί μια προηγούμενη και απλά της προσθέτει, ο αριθμός της ξαναχρησιμοποιημένης έκδοσης συμπεριλαμβάνεται με έντονη γραφή. Το σύμβολο -//- δείχνει τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ προγραμμάτων και αντί – προγραμμάτων (απ’ την οπτική γωνία του Eastman). Για όλα τα προβλήματα στην κωδικοποίηση βλέπε Latour, Mauguin και Teil.

Αυτός ο διαχωρισμός της εργασίας δεν είναι αδύναμες των οικονομικών ή της κοινωνιολογίας. Απλά συνδέεται στο πρόβλημα του ελέγχου, μεγάλων ποσοτήτων πραγμάτων : η ικανότητα ενός αντικειμένου να επιστρατεύσει μεγάλες ποσότητες είτε μαζών είτε αγορών με ένα προβλεπόμενο τρόπο εξαρτάται απ’ την σταθερότητα και του αντικειμένου και του δικτύου του.

Αναφορές

Akrich, M., (1987), 'Comment dιcrire les objets techniques', Technique et culture, 5: 49-63.

Barnes, B., (1988), The nature of power, Cambridge: Polity Press.

Bijker, W. and Law, J. (eds), (1991), Shaping Technology-Building Society, Studies in Sociotechnical Change, Cambridge, Mass.: MIT Press.

Bijker, W.E., Hughes, T. and Pinch, T. (eds), (1986), New Developments in the Social Studies of Technology, Cambridge, Mass.: MIT Press.

Callon, M., (1991), This volume, pp. 132-61.

Einstein, A., (1920), Relativity, the Special and the General Theory, London: Methuen.

Hughes, T.P., (1979), 'The Electrification of America the System Builders', Technology and Culture, 20(1): 124-62.

Hughes, T.P., (1983), Networks of Power, Electric Supply Systems in the US, England and Germany, 1880-1930, Baltimore: John Hopkins University Press.

Jenkins, R.V., (1975), 'Technology and the Market: George Eastman and the Origins of Mass Amateur Photography', Technology and Culture, 16: 1-19.

Jenkins, R.V., (1976), Images and Enterprises, Technology and the American Photographic Industry, 1839-1925, Baltimore: John Hopkins University Press.

Latour, B., (1987a), Science in Action: How to Follow Scientists and Engineers, Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

Latour, B., (1987b), Science in Action: How to Follow Scientists and Engineers through Society, Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

Latour, B., (1991), 'Where are the missing masses, sociology of a few mundane artefacts', in W. Bijker and J. Law (eds), Shaping Technology-Building Society. Studies in Sociotechnical Change, Cambridge: MIT Press.

Latour, B., Mauguin, P. and Teil, G., (in press), 'A Note on Sociotechnical Graph', Social Studies of Science.

Law, J., (1986a), 'On the Methods of Long-Distance Control: Vessels, Navigation, and the Portuguese Route to India', in J. Law (ed.), Power Action and Belief: A New Sociology of Knowledge? , London: Routledge & Kegan Paul, Sociological Review Monograph, pp. 234-63.

Law, J (ed.), (1986b), Power, Action and Belief: A New Sociology of Knowledge? , London: Routledge & Kegan Paul: Sociology Review Monograph.

Pavel, T., (1986), Fictional Worlds, Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

Serres, M., (1987), Statues, Paris: Francois Bourin.